نگاهی به زمین‌شناسی پزشکی، خواص درمانی کانی‌ها وتوسعه بهره‌برداری اقتصادی از معادن- بخش پایانی
خواص درخشان سنگ‌های ایرانی در زمین‌شناسی پزشکی
گالیا توانگر
زمین‌شناسی پزشکی ، مطالعه اثرات طبیعی زمین و عوارض فیزیکی و شیمیایی آن، مانند میزان رطوبت، دما، ترکیب شیمیایی و دیگر عوامل روی موجودات زنده اعم از انسان، حیوان و گیاه است. در زمین‌شناسی علوم مختلف شامل ژئوشیمی، ژئوفیزیک، تکتونیک، فسیل‌شناسی و... به بررسی چگونگی حذف عوارض زمینی می‌پردازند و در پزشکی نیز شاخه‌های مختلف اپیدمیولوژی، پاتولوژی، شاخه‌های مختلف پزشکی داخلی و پزشکی جغرافیایی و... وجود دارند.با توجه به این که عوارض بومی و محیطی تاثیر به‌سزایی در انحراف از سلامت اقوام مختلف دارد و شاید درصد این احتمال بالغ بر ۶۵درصد نسبت به عوامل دیگر باشد بررسی تفاوت‌های جغرافیایی و زمین‌شناسی در هر منطقه به شناخت بیشتر امراض مختلف کمک می‌کند. این دانش بین ۲رشته‌ای که دیگر شاخه‌های علوم چون بیولوژی و شیمی، فیزیک، آمار و احتمالات، کشاورزی، آب و هواشناسی را در برمی‌گیرد و بررسی و تفحص در هر شاخه از آن دنیای وسیعی از اجزای به هم پیوسته و مرتبط را به ما می‌نمایاند که با کشف چگونگی ارتباط این اجزا به ماهیت کلی هدف زمین‌شناسی پزشکی - که همان شناخت عوارض زمین و انحراف از سلامت است - بپردازیم در این علم، بنیاد اصلی بر بررسی ژئوشیمی گذارده شده است.
این علم با توزیع و مهاجرت عناصر در جهان سروکار دارد و ترکیب شیمیایی هر منطقه را از ابعاد مختلف شامل ژئوشیمی زیست محیطی ، ژئوشیمی میکروبی، ژئوشیمی آلی - معدنی و نهایتا ژئوشیمی پزشکی مورد بررسی قرار می‌دهد و با تعیین کمیت‌های عناصر مختلف زمین و از سوی دیگر قوانین کنترل‌کننده آن در هر منطقه مرتبط و با توجه به دانش و تجهیزات آزمایشگاهی دقیق در حد اندازه گیری بسیار حساس (PPm,PPb) قدرت تجزیه و تحلیل داده‌ها و پردازش آنها را دارد تا بتوانیم نسبت به ایجاد ارتباط با دیگر علوم مختلف از علم ژئوشیمی استفاده کنیم. همه عناصر زمین از طریق چرخه آب، خاک و هوا وارد بدن انسان می‌شود و در درازمدت، تاثیر خود را برجای می‌گذارد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. وجود کمربندهای بیماری‌های مختلف که گاه در یک قاره قابل پیگیری هستند مثل کمربند بیماری گواتر، برخی سرطان‌ها، سل، تالاسمی و... نشانگر تعمق در مسائل محیطی و تاثیرات آن برسلامت موجودات زنده است.
تاثیرات زیست‌محیطی کانی «آزبست»
یکی از شاخه‌های پژوهشی شناخته شده درعلم زمین‌شناسی پزشکی پژوهش بر کانی «آزبست» است. آزبست یا پنبه کوهی یک نام عمومی است که به تعدادی از کانی‌های سیلیکاتی فیبری شکل که تغییرات وسیعی از نظر شیمیایی دارند، اطلاق می‌گردد. کانی‌های آزبست در دو گروه سر پانتین‌ها و آمفیبول‌ها رده بندی می‌شوند. 95 درصد آزبست جهان از نوع کریزوتیل است که به گروه سرپانتین تعلق دارد و بقیه از گروه آمفیبولهاست.این کانی‌ها دارای بافت الیافی هستند.
مریم مومنی پژوهشگر توضیح می‌دهد: «نسوزبودن، هدایت‌پذیری الکتریکی پایین، مقاومت بالا در برابر واکنش‌های شیمیایی وازهم پاشیدگی زیستی از ویژگی‌های مهم آزبست است. واحد ساختمانی الیاف‌های آزبست از تترائدرهای سیلیکاته است که می‌تواند به صورت زنجیرهای دوگانه در آمفیبول‌ها یا به صورت ورقه‌ای در کریزوتیل یافت شود. شناخت و استفاده از این کانی به 1500سال قبل از میلاد برمی‌گردد. در ایران باستان نیز از الیاف آزبست استفاده می‌شده است. لازم به ذکر است که الیاف آزبست با چشم غیر مسلح قابل دیدن نیستند. بویی از این الیاف استنشاق نمی‌شود.علائم بیماری‌های ایجاد شده توسط این الیاف پس ازسال‌ها نمایان می‌شود. استعمال سیگار خطرات ناشی از تاثیراین الیاف را چندین برابر می‌کند. الیاف آزبست با ورود به هوا بسیار کشنده می‌شوند.»
وی ادامه می‌دهد: «این کانی در طبیعت به صورت الیاف فیبری و رشته‌های باریک دارای قابلیت انعطاف و تجزیه‌ناپذیر یافت می‌شود. با ورود به آب‌های سطحی و زیرزمینی، به بدن راه یافته و فیبرهای معلق مواد آلی را جذب ودر نهایت این مواد کل سطح فیبر را می‌پوشانند.
در منابع آب خانگی نیز یافت می‌گردد،همچنین مواد غذایی آلوده به ذرات معلق گرد وغبار و خاک دارای رشته‌های آزبستی می‌باشند.آزبست موجود در مواد غذایی آلوده می‌تواند ناشی از مصرف آب و یا استفاده از پودر تالک خالص در تهیه برخی مواد غذایی باشد. «کریزوتیل» یا «آزبست سفید» نیزدرآب‌های قلیایی تثبیت شده و در شرایط اسیدی منیزیم از ساختار فیبری آن جدا می‌شود. این در شرایطی هست که آب بسیاری از رودخانه‌ها حالت اسیدی دارند، در خاک‌های اسیدی، منیزیم به راحتی از ساختار کریزوتیل جدا می‌شود و این موضوع سبب افزایش غلظت این عنصر در خاک آلوده به کریزوتیل می‌گردد. باران‌های اسیدی نیز عامل موثر در اسیدی شدن آب و خاک آلوده به کریزوتیل هستند.
آلودگی خاک به این ماده سبب کاهش شدید رشدوزردی گیاهان می‌شود و میزان تراکم و نوع گیاهان را در این خاک‌ها به نحو چشم گیر کاهش می‌دهد.»
این مهندس درباره نتایج تحقیقات خود توضیح می‌دهد: «الیاف آزبست در اثر استخراج ازمعادن و تخریب ساختمان‌هایی که در عایق‌سازی آنها از این الیاف استفاده شده و به طور کلی تخریب هر فرآورده آزبست‌دار، وارد محیط‌زیست می‌شوند. در شهرهای بزرگ یکی از مهم‌ترین راه‌های ورود آزبست به هوا از طریق لنت ترمز و کلاچ خودروهاست. آزبست موجود در لنت ترمز عامل اصلی ابتلا به نوعی سرطان خطرناک است. با هربار ترمز کردن و انتشار آزبست در فضا امکان ابتلاء به این سرطان بیشتر می‌شود. پراکنده شدن ذرات آزبست در هوا سبب ایجاد اختلالات تنفسی و ابتلاء به بیماری بدخیم ریوی است. با هر بار استفاده از ترمز خودرو، لنت، تحت عمل اصطکاک با کاسه یا دیسک چرخ ساییده شده و آزبست‌های موجود در آن به شکل غبار از درز کاسه‌های چرخ یا به طور مستقیم از کنار دیسک چرخ به زمین می‌ریزد و در هوا پراکنده شده و بر اثرجریان‌های سطحی هوای نزدیک به آسفالت خیابان در محیط شهرپراکنده می‌شود.واین ذرات سبب ایجاد بوی لنت‌ها می‌شود.در بسیاری از کشورها آمارهای تهیه شده از جوامع شهری وروستایی مقیم در نزدیکی معادن استخراج ،حاکی از بالابودن شماربیماری‌های مرتبط با این ماده بخصوص سرطان ریه است. الیاف آزبست قادرند به ذرات بسیار ریز و غیر قابل دیدن تبدیل شوند که در هنگام تنفس به اعماق شش‌ها نفوذ کرده و برای همیشه در آن جا می‌مانند. با گذشت زمان این ذرات براثرتحریکات مداوم خود می‌توانند سبب بیماری‌های آزبستوس و بیماری مزوتلیوما شده و در نهایت منجر به مرگ شوند!»
همه فراز و نشیب‌های اولین همایش زمین‌شناسی پزشکی و کانی درمانی
دراولین همایش ملی زمین‌شناسی پزشکی و کانی درمانی (22 تیرماه 96 دراستان مرکزی برگزار شد) مریم مومنی دبیر اجرایی این همایش هدف از برگزاری این نشست یک روزه را معرفی علم زمین‌شناسی و تاثیر کمبود کانی‌ها در ایجاد و درمان بیماری‌ها عنوان کرد. لازم به توضیح است که همایش مذکور بیشتر با حضور دانش‌آموزان مستعد در زمینه علم زمین‌شناسی بویژه زمین‌شناسی پزشکی و کانی درمانی به اجرا در آمد. در اولین همایش یک روزه کشوری زمین‌شناسی پزشکی و کانی درمانی که با حضور استاد فرهاد قریب فرزند پدر علم زمین‌شناسی و مهندس کاشانی پدر علم گوهر شناسی ایران تشکیل شد. میهمانانی از 11 استان دیگر نیز حضور داشتند و مقالات علمی در ارتباط با نقش کانی‌ها در زمینه پزشکی و داروسازی، بررسی تاثیر بیماری‌زایی خاک و کانی‌ها، بررسی گوهرسنگ‌ها و آسیب‌شناسی درس زمین‌شناسی به صورت آموزشی ارائه شد.
همچنین دکتر بازوبندی مولف کتاب جدید زمین‌شناسی پایه یازدهم توضیحاتی درباره چگونگی تالیف، اهداف و شیوه‌های تعلیم این کتاب ارائه کرد. برگزاری 7 غرفه از دستاوردهای دانش‌آموزی و رونمایی از تمبر یادبود پیشگامان زمین‌شناسی ایران از دیگر برنامه‌های این همایش در دانشگاه پیام نور اراک بود.
برگزیدگان و پژوهش‌های منتخب این همایش علمی ( پژوهشگران فرهنگی و دانشگاهی) عبارت بودند از:
- بررسی بیماری‌های ناشی از چند کانی و خاک‌های زمین‌شناسی و سلامت انسان‌ها طاهره نادری، کرمان
- بررسی بیماری‌های ناشی از زلزله کوثر و نرجس امیرزاده گوغری، تهران
- بررسی زمین‌شناسی پزشکی کانی آزبست مریم مومنی، استان مرکزی
- بررسی کانی‌های گروه زئولیت از دیدگاه زمین‌شناسی پزشکی محمد حسین صالحی، همدان
- پتانسیل‌های ژئوفارماکولوژی درایران شهلا نایب‌پور، اصفهان
- هوای رنگی تاثیر معدن منگنز قم بر محیط زیست غلامرضا صادقی، قم
- تاثیرات آرسنیک بر سلامتی عفت رنجبر، استان مرکزی
- آسیب‌شناسی آموزش زمین‌شناسی در ایران فاروق ایزدی، استان کرمانشاه
- چالش تدریس درس زمین‌شناسی در ایران احسان قاسمخانی، فارس
- تاثیر آب درمانی بر سلامت ورزشکاران محمد حسن بهشتی، استان مرکزی
مؤمنی دبیر اجرایی همایش در ادامه درد دل‌های خود را از عدم حمایت برخی از مسئولین از همایش‌های علمی زمین‌شناسی اینگونه با گزارشگر کیهان در میان می‌گذارد: «غم‌انگیز است عاشق باشی و نتوانی عشق بورزی.من عاشق نوآوری پژوهش و پویایی هستم؛ اما رنج و بی‌مهری‌هایی را شاهد بودم که ناگفته بماند بهتراست؛ زیرا مرا دردی ست اندر دل اگر گویم زبان سوزد وگر پنهان کنم ترسم که مغز استخوان سوزد.»
وی با بغض گلایه ادامه می‌دهد: «این همایش آخرین برنامه‌ای بود که تمام توانم را در اجرای آن به کار بستم. علیرغم بی‌مهری‌ها بسیار کفش آهنین به پا کردم، در اوج ناتوانی و استیصال راه رفتم و فقط می‌توانم زبان در تشکر از انسان‌های بزرگی باز کنم که دستم را گرفتند و با کمک‌های مادی یا معنوی پیمودن این راه را آسانتر کردند. خانم‌ها غزاله امیر حشمتی و میترا یعقوبی حمایت‌کننده‌های مالی، خانم دکتر فاطمه قنبری، استاد فرهاد قریب، استاد حمید کاشانی، آقای سید مهدی رحیمی و اساتید بزرگوار وزارت آموزش و پرورش آقای دکتر بازوبندی و خانم دکتر عابدینی همه عزیزانی بودند که در عرصه علمی این همایش حمایت‌های بی‌دریغی داشتند. ضمنا از حجت‌الاسلام آقای دکتر محمدیان معاون محترم وزیر و رئیس دفتر پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تشکر دارم.»
کانی‌ها چطور نامگذاری می‌شوند؟
در علم زمین‌شناسی کانی‌ها بر اساس ضوابط زیر نامگذاری می‌شوند:
نام عده زیادی از کانی‌ها در واقع اسم محلی است که اولین بار در آنجا پیدا شده‌اند و به انتهای آن پسوند «ایت» اضافه شده است؛مثلا «ایلمنیت» از نام کوه‌های ایلمن واقع در اورال، «تیرولیت» از تیرول که محلی در کشور اتریش است، «تالمنیت» از معدن تالمن واقع در انارک ایران گرفته شده است.
نام بعضی از کانی‌ها از اصطلاحات خاص بعضی کشورها گرفته شده است؛مثلا «سافیر» از اصطلاحات محلی هندوستان می‌باشد. نام عده‌ای دیگر از کانی‌ها از رنگ آنها در زبان یونانی گرفته شده است؛مثلا «هماتیت» به معنی قرمز خونی، «آزوریت» به معنی آبی رنگ است.
بعضی از کانی‌ها نام خود را از خواص ویژه‌ای که دارند گرفته اند؛مثلا «دیستن» در زبان یونانی به معنی دارای دو درجه سختی است که این کانی نیز چنین خاصیتی دارد.
نام بعضی از کانی‌ها مربوط به عناصر موجود در آنهاست؛ مثلا «نیکلین» دارای نیکل و کوپریت دارای مس است.
و اما جالب است بدانید بعضی از کانی‌ها از اسم محققینی که آنها را برای اولین بار یافته‌اند مشتق شده است.
مثلا «براگیت» به نام کاشف ان «براگ» و بیرونیت به نام یابنده آن (ابوریحان بیرونی) نامگذاری شده‌اند.
کانی‌هایی که نخستین بار در ایران کشف شده برخی به افتخار دانشمندان ایرانی و برخی از نام مناطقی که در آن کشف شده اند،گرفته شده،مانند: کانی بیرونیت (ابوریحان بیرونی)، کانی آویسینیت (ابن سینا)،کانی تالمسیت(تالمسی‌دهی در بخش انارک ایران)، کانی خونیت (خونی نام معدنی در 50 کیلومتری شمال شرقی بخش انارک)، کانی ایرانیت(به رسم مهمان نوازی ایرانیان)، کانی انارکیت (برگرفته از بخش انارک ایران)، کانی خادمیت (نام رئیس‌وقت سازمان زمین‌شناسی ایران مهندس نصرالله خادم).
سخن آخر
زمین‌شناسی پزشكی ثابت كرده است كه برخی انواع بیماری‌ها به سبب گرفتگی انرژی در بدن ماست كه سنگ‌ها می‌توانند این نیروها را از بین ببرند و انرژی حیات را با آرامش و به طور منظم در ما جاری كنند. اهمیت این امر آن جایی كه استفاده از انواع سنگ‌های قیمتی در جواهرات و زیورآلات قدیمی به منظور اهداف درمانی بوده و بعدها جنبه درمانی خود را از دست داده و جنبه زیبایی و هنری به خود گرفته‌اند.
به طور كلی با توجه به روند روبه رشد آلودگی‌های زیست محیطی و نیز پیدایش بیماری‌های جدید، علم پزشكی به سمت داروها و درمان‌های طبیعی روی آورده است تا هرچه بیشتر تاثیرات مواد شیمیایی داروهای تركیبی را كاهش دهد. درمان به وسیله گیاهان دارویی و رواج طب سنتی خود نشانه‌ای از این روند روبه رشد است. به همین دلیل، از دیگر روش‌های مناسب برای درمان‌های طبیعی، استفاده از سنگ‌ها و كانی‌های مختلف است.
سنگ‌ها می‌توانند با ایجاد حالت‌های متغیر در مراقبت‌های پزشكی، مكمل مناسبی در این نوع درمان‌ها باشد. اما اینكه جایگزین كاملی برای درمان‌های پزشكی باشد مورد تایید نیست.