نگاهی به زمین‌شناسی پزشکی، خواص درمانی کانی‌ها و توسعه بهره‌برداری اقتصادی از معادن– بخش نخست
ایران، پایتخت سنگ‌ها و کانی‌های باارزش جهان
گالیا توانگر
یکی از زیباترین شاخه‌های زمین‌شناسی، کانی‌شناسی و سنگ‌شناسی است. از آنجا که کشورمان ایران از پتانسیل بسیار بالایی در زمینه معادن برخوردار است، بدیهی است که هرگونه تلاش در جهت بهره‌برداری اقتصادی از سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی و نیمه قیمتی و نیز سنگ‌ها و کانی‌های با خواص درمانی و توسعه زمین‌شناسی پزشکی می‌تواند به منزله بها دادن به رشته‌های بینابینی بوده و برای اشتغالزایی جوانان با توجه به ذخایر داخلی بسیار موثر واقع شود.
بیست و دوم تیرماه 96 در استان مرکزی به همت دفتر پژوهش و برنامه‌ریزی کتب درسی وزارت آموزش و پرورش و نیز دانشگاه اراک و دانشگاه آزاد اسلامی آشتیان شاهد برگزاری اولین همایش ملی زمین‌شناسی پزشکی و کانی‌درمانی بودیم. این قبیل همایش‌ها می‌تواند گام روشنی در جهت شناساندن رشته‌های جدید علمی، پژوهشی و اقتصادی با توجه به امکانات داخلی کشورمان فرا‌روی جوانان باشد.
اقتصاد مقاومتی با اتکا بر 4 بنیان اسلامی بودن، دانش‌بنیانی، عدالت‌محوری و مردمی بودن الگویی نه صرفا اقتصادی که یک برنامه جامع اقتصادی- فرهنگی و اجتماعی است. تکیه اقتصاد مقاومتی بر سرمایه‌های درونی و بومی، اقتصادی انعطاف‌پذیر و پویا را فراهم می‌آورد که نه تنها متاثر از فشارها و تهدید‌ها و تحریم‌ها نیست، بلکه خود مولد، سازنده و پیشرو است. از این رو برنامه‌ریزی برای حفظ و تقویت سرمایه‌های درونی، در این الگو ضرورتی انکارناپذیر است.
بر اساس سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در مورد بخش معدن، کلیه دستگاه‌های اجرایی موظفند که به منظور ارتقای سهم معدن و صنایع معدنی در تولید ناخالص ملی و اولویت دادن به تامین مواد مورد نیاز صنایع داخلی کشور و نیز صادرات مواد معدنی فرآوری‌شده، در راستای سیاست‌گذاری و اطلاع‌رسانی جامع و هماهنگ در علوم و فنون زمین و تقویت خلاقیت و ابتکار و دستیابی به فناوری‌های نوین در این زمینه اهتمام ورزند.
چالش‌های پیش روی تدریس زمین‌شناسی
و موانع رغبت دانش‌آموزی
در پژوهشی انجام شده در بین 320 تحصیل‌کرده رشته زمین‌شناسی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری 57 درصد از آنها اعلام نموده‌اند که به صورت اتفاقی وارد این رشته شده‌اند! متاسفانه برای خیلی از دانش‌آموزان رشته تجربی در سال‌های آموزش متوسطه هنوز هم که هنوز است، زمین‌شناسی جزو سخت‌ترین و بی‌رغبت‌ترین درس‌هاست. در حالی که همه جای دنیا درس زمین‌شناسی با تکیه بر مشاهدات کارگاهی و آزمایشگاهی و تجربه‌های عینی پدیده‌ها در عملیات صحرایی به شوق‌انگیز‌ترین دروس مشهور است. زمانی این دریغ و افسوس دامنه‌دارتر می‌شود که به آمار بالای وجود معادن و انواع و اقسام سنگ‌ها و کانی‌ها در کشور نگاهی اجمالی می‌اندازیم. این نعمت‌های خدادادی دست ما را باز گذاشته که تلاش بیشتری را در جهت رهنمون کردن استعداد‌های جوان به این بخش از علوم پایه و توسعه فعالیت‌های اقتصادی معادن معطوف بداریم. ضمن اینکه بحث جدید در باب سنگ‌ها و کانی‌های مختلف متوجه خواص درمانی آنهاست که به پدیدار شدن شاخه زمین‌شناسی پزشکی منتهی شده است.
احسان قاسم‌خانی کارشناس ارشد ژئوشیمی در گفت‌و‌گو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید:«یکی از پتانسیل‌های بسیار شاخص کشور ما منابع عظیم معدنی و ساختار زمین‌شناسی مناسب آن برای ذخایر مهم و استراتژیک مانند نفت و گاز است. از این روی آگاهی و شناخت زمین‌شناختی برای دانش‌آموزان بایستی از همان سال‌های ابتدایی در نظام آموزشی صورت بگیرد و این وظیفه عمدتاً بر عهده آموزش و پرورش کشور است. در فرایند آموزش رسمی مدارس، آموزش علوم زمین نیازمند برنامه تحصیلی منسجمی درباره توانایی‌های ویژه، مجموعه‌های آموزشی و روش‌های منطقی و منتقدانه تفکر کردن و آزمایشگاه‌های مجهز است. آنچه در این فرایند می‌تواند نقشی تعیین‌کننده داشته باشد رویکرد معلمان به مسئله آموزش است.» این مهندس زمین‌شناسی ادامه می‌دهد: «علوم زمین در کشورهای توسعه‌‌یافته در سال‌های اخیر پویایی بی‌نظیری داشته و اهمیت علمی و کاربردی آن گسترش پیدا کرده است و با پیشرفت تکنولوژی به اهدافی بسیار وسیع دسترسی پیدا کرده است. با این وجود در ایران عواملی چند از توسعه بایسته علوم زمین در کشور جلوگیری نموده‌اند. قائل نشدن شأن و منزلت کافی برای علوم زمین در نهاد آموزش و پرورش کشور، تکیه بر روش‌های سنتی آموزش، نادیده گرفتن مبحث خلاقیت و کنجکاوی در تدریس علوم زمین و ... از مهم‌ترین مشکلات پیش روی آموزش علوم زمین در ایران هستند.»
وی مهم‌ترین چالش تدریس زمین‌شناسی در مدارس را نبود امکان عملیات صحرایی دانسته و توضیح می‌دهد: «فضای آزاد و بدون سقف بهترین آزمایشگاه برای دانش‌آموزی است که می‌خواهد مفهوم علم زمین‌شناسی را به خوبی درک کند و کلاس هیچ‌گاه نمی‌تواند جای آن را بگیرد. فراگیری دانش‌آموز در دل طبیعت با غریزه ذاتی او مطابقت دارد. درخت‌ها، کوه‌ها، سنگ‌ها و فسیل‌ها مواردی هستند که او را به شگفتی وامی‌دارند، حس کنجکاوی او را برمی‌انگیزند و برای او فرصتی فراهم می‌کنند که به اکتشاف بپردازد. همواره در مسیر آموزش زمین‌شناسی در ایران چه در دانشگاه و چه در مدرسه یکی از موانعی که برای پرهیز از عملیات میدانی مطرح می‌شود، مشکل مالی است. اگر به نظام‌های کارآمد آموزشی دنیا بنگریم، درمی‌یابیم که آنها نیروی انسانی را اصلی‌ترین منبع اقتصادی کشور خود می‌دانند و سرمایه‌گذاری آموزشی را نه تنها باری بر دوش دولت نمی‌دانند، بلکه از نظر آنها نوعی سرمایه‌گذاری بلندمدت است.»
توسعه زمین‌شناسی پزشکی، توسعه بین رشته‌های کارآمد
زمین‌شناسی پزشکی علمی است پدیدارشناختی و بین‌رشته‌ای که حوزه کاری آن بررسی تاثیرات زمین‌شناختی (چه مثبت و چه منفی) بر سلامتی انسان‌ها، حیوانات و گیاهان است. برای مثال یک دانشمند زمین‌شناسی پزشکی تاثیرات ژئوشیمیایی و انسانی عناصر را بر حیات موجودات زنده بررسی می‌کند. در زمین‌شناسی پزشکی دو هدف عمده دنبال می‌شود؛ شناسایی ارتباط بین عوامل محیطی و بیماری‌های شایع در کشور و یافتن راهکارهای مناسب جهت پیشگیری از بیماری‌های با منشأ محیطی.
برای اینکه با این شاخه از زمین‌شناسی و حیطه پژوهشی آن آشناتر شوید، چند مثال از تحقیقات انجام‌شده می‌زنیم:
قرار گرفتن در معرض کاتیون‌های سنگین مانند سرب که در آبها و ذرات معلق هوا کُره موجود می‌باشند.
قرار گرفتن در معرض آزبست: مثل غبار آزبست در مونتانای لیبی که مشکلات زیادی برای افراد این منطقه به وجود آورده است.
عفونت قارچی ناشی از ذرات معلق هوا مانند تب دره.
تاثیرات منفی آرسنیک محلول در آب‌های سطحی.
سختی آب که باعث انجام نشدن بسیاری از فرایندهای زیستی می‌شود.
نرجس امیرزاده گوغری دانشجوی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمان، کوثر امیرزاده گوغری دانشجوی پزشکی دانشگاه شهید بهشتی تهران و طاهره نادری دکترای زمین‌شناسی آموزش و پرورش ناحیه 2 کرمان در پژوهشی با موضوع بررسی بیماری‌های ناشی از چند کانی و خاک‌های زمین‌شناسی و سلامت انسان‌ها (مطالعه موردی استان کرمان) به بررسی اثرات مضر برخی کانی‌ها نظیر آپاتیت و آرسنیک بر سلامت انسان و نیز آثار کمبود برخی عناصر در بدن انسان نظیر کمبود آهن و مس پرداخته‌اند. بنابراین زمین‌شناسی پزشکی هم به خواص درمانی کانی‌ها و هم به مضرات همنشینی مداوم با برخی کانی‌ها اشاره دارد.
طاهره نادری دکترای زمین‌شناسی و فرهنگی ناحیه 2 آموزش و پرورش کرمان در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «برای مثال هیدروکسیل آپاتیت کانی استخوان و اصلی‌ترین ماده استحکام‌بخش استخوان‌های بدن است و برای تشکیل دانه‌های این کانی در استخوان باید در رژیم غذایی ذخایر کلسیم و فسفر وجود داشته باشد. فلورین نیز در ساختمان آپاتیت وارد می‌شود. در آب برخی مناطق غلظت‌های بالایی از فلورین وجود دارد و باعث رسوب روی دندان‌ها می‌شود؛ اما جالب اینجاست که تحقیقات زمین‌شناسی پزشکی نشان داده است که اگر به آب مصرفی یک (پی‌پی‌ام) فلورین اضافه کنیم، دندان‌ها سالم می‌مانند. وجود فلوئور در آب آشامیدنی در حدی که باعث کاهش میزان پوسیدگی دندان شده و از طرفی باعث ایجاد فلوروزیس دندانی (رسوب روی دندان‌ها) نشود، از لحاظ علم زمین‌شناسی پزشکی مفید تشخیص داده شده است.»
این پژوهشگر در حیطه زمین‌شناسی پزشکی در مورد چگونگی انجام روند پژوهش توضیح می‌دهد: «روش این پژوهش میزان بودن فلوراید 42 نمونه آب‌های آشامیدنی شهرهای کرمان، زرند، رفسنجان، سیرجان، بافت، جیرفت، بم، کهنوج و نمونه آب معدنی با نام‌های تجاری مختلف با روش پتانسیومتری به کمک الکترود اختصاصی یون فلوراید تعیین شد. نباید فراموش کرد که دریافت زیاد فلوئور باعث تبدیل این کانی به فلوئور آپاتیت شده که باعث سخت شدن مینای دندان و ایجاد لکه‌هایی بر روی آن می‌شود.»
شناسایی غلظت بالای برخی کانی‌های سمی
در آب و خاک
یکی دیگر از زمینه‌های پژوهشی همین گروه سه نفره اثرات زیانبار آرسنیک در استان کرمان بوده است.
نرجس امیرزاده گوغری دانشجوی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمان، کوثر امیرزاده گوغری دانشجوی پزشکی دانشگاه شهید بهشتی تهران در گفت‌و‌گو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهند: «آرسنیک معدنی در آب، خاک و بستر سنگ یافت می‌شود و برای بدن سمی است. ممکن است در آبی میان صخره‌ای غنی از آرسنیک که جریان دارد، یافت شود. آرسنیک به صورت وسیع در قشر خاک وجود دارد، از طریق حل شدن مواد و سنگ‌های معدنی وارد آب می‌شود و به ویژه در مناطقی که فرسایش خاک از صخره‌ها زیاد است، در آب‌های زیرزمینی متراکم می‌گردد. آزمایش‌های انجام شده از نمونه آشامیدنی توسط مرکز تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی کرمان شهربابک توسط متخصصان مربوطه در آزمایشگاه‌های معتبر نشان از بالا بودن میزان آرسنیک در آب آشامیدنی شهربابک دارد. متاسفانه این میزان از حد مجاز بیشتر است.»
وی ادامه می‌دهد: «نتایج تحقیق غلظت آرسنیک در آب زیرزمینی شهر سیرجان و حومه آن، حاکی از غلظت بالای آرسنیک در اکثر نقاط منطقه مورد مطالعه دارد. به نظر می‌رسد قرار‌گیری سیرجان در زون آتشفشانی «دهج-ساردوئیه» تمرکز سنگ‌های آتشفشانی حاوی سولفید در بخش شمال‌شرقی منطقه و جهت آب زیرزمینی شمال شرقی-جنوب غربی باعث شده تا میزان آرسنیک در آب زیرزمینی به طور طبیعی بالا باشد. غلظت آرسنیک در آب آشامیدنی شهر سیرجان بیش از حد مجاز آب آشامیدنی است که استفاده از این آب در طولانی‌مدت ممکن است سبب شیوع بیماری‌هایی مانند سرطان در منطقه گردد.»
معجزه درمانی کانی‌ها و سنگ‌ها
مطالعات نشان داده است پاره‌ای از کانی‌ها و سنگ‌ها به علت ساختار اتمی کامل و انرژی بسیاری که دارند و نورهای ناب رنگی و درخشانی که از خود می‌تابانند در کنار دانش پزشکی، بدون خطرآفرینی می‌توانند اثرهای مثبت و قابل توجهی بر بیماری‌ها داشته باشند. از طرفی مطالعات نشان داده زمانی که ارتعاشات متغیر در حوزه بدن، تعادل جسم و جان را به هم می‌ریزد، این ناهماهنگی است که باعث بیماری می‌شود. در این زمان است که می‌توان با کمک گرفتن از ارتعاشات کانی‌ها و سنگ‌های باارزش، این ناهنجاری‌های به وجود آمده را کنترل کرد و هماهنگی لازم را در جسم و جان دوباره ایجاد کرد.
خواص شفابخشی پاره‌ای از کانی‌ها اینگونه است:
آمیتیست (کوارتز بنفش): پرورش نیروی خلاقیت و ابتکار، افزایش شهامت، محافظت در برابر فشارهای شدید عصبی، تسکین‌دهنده دردهای ناحیه سر، میگرن و فشارهای عصبی، رفع بی‌خوابی.
کوارتز دودی: افزایش انرژی، خلاقیت و نشاط، ایجاد تعادل در احساسات.
یاقوت کبود: افزایش انرژی، اقتدار، شهامت و شجاعت و اعتماد به نفس، علاج بی‌حسی و رخوت، پادزهر بوده و خون را صاف می‌کند، سرمه آن مقوی بصر می‌باشد. تنظیم فشار خون و رفع تب، از بین برنده جوش و لک‌ها.
جاسپر قرمز: کاهش استرس، افزایش تحمل و بردباری، تسکین دردهای عضلانی.
فیروزه: کمک به رفع عوارض کبدی، تقویت چشم‌ها، هماهنگ‌کننده سیستم عصبی مرکزی، تقویت بنیه، مناسب برای بیماری‌های حلق، گلو و ریه، محافظت در برابر انرژی‌های منفی.
زمرد: کمک به رفع درد معده، تقویت روح، رفع مسمومیت‌های ناشی از خوردن سم و یا نیش جانوران گزنده، تنظیم حرارت بدن.
الماس: سفید و براق‌کننده دندان‌ها، کمک به بهبود بیماری‌های رعشه صرع و بیماری‌های پوستی. استفاده تعلیقی از آن منجر به تقویت قلب می‌شود. اگر الماس را بر شکم ببندند ناراحتی و مشکلات دستگاه گوارش را دور کرده و هضم را آسان می‌کند و همچنین معده را تقویت می‌کند.
چشم ببر: از بین بردن احساسات ناخواسته، ایجاد تعادل در نیازهای مادی و جسمی، فعال‌کننده مراکز حرکتی در بدن، از جمله استخوان‌ها و مفاصل و تقویت آنها.