خدای واحد؛ خدایان متعدد
اگر جهان را غیر از خدایی که آفریدگار آن است، کسی دیگر پروردگاری کند و یا شرکایی برای خداوند در ربوبیت عالم باشد و خداوند ربالعالمین، همراه ربهای دیگری جهان را اداره کند، چه اتفاقی میافتد؟
خداوند در آیاتی از قرآن با نقد نظریه تعدد خدایان در ربوبیت به آثار آن چون جنگ قدرت و تباهی و فساد جهان اشاره میکند و میفرماید: لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ؛ اگر در آنها زمین و آسمان جز خدا، خدایانى دیگر وجود داشت، قطعاً زمین و آسمان تباه مىشد. پس منزّه است خدا، پروردگار عرش، از آنچه وصف مىکنند. (انبیاء، آیه 22)
امام حسین(ع) در دعای عرفه به شرح این جمله میپردازد و میفرماید: لَوْ کانَ فیهِما الِهَةٌ اِلا الله لَفَسَدَتا وَتَفَطَّرَتا سُبْحانَ الله الْواحِدِ الاَحَدِ الصَّمَدِ الَّذی لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً اَحَدٌ؛ اگر در آسمان و زمین معبودهایی جز خدا بود، هر آینه هر دو تباه میشدند و متلاشی میگشتند و شکاف در آنها میافتاد. منزّه است خدای یگانه یکتا و بینیاز، که نزاده و زاده نشده و احدی همتایش نبوده است.
بنابراین هر گونه مشارکت در حوزه الوهیت و ربوبیت به معنای فساد و تباهی در نظام هستی خواهد بود. حالا این مشارکت به شکل همسر و فرزند باشد که خدا آن را نفی میکند (انعام، آیه 101؛ جن، آیه 3) یا از طریق فرزندخواندگی باشد که در آیه 22 سوره انبیاء نفی شده است، چنانکه خداوند میفرماید: خدا فرزندى اختیار نکرده و با او معبودى دیگر نیست و اگر جز این بود، قطعاً هر خدایى آنچه را آفریده بود با خود مىبرد و حتماً بعضى از آنان بر بعضى دیگر تفوّق مىجستند. منزه است خدا از آنچه وصف مىکنند.
خداوند در این آیه این مطلب را نیز توضیح داده که وجود هر گونه الوهیت و ربوبیت دیگری به معنای تضاد منافع میان خدایان است و اگر تعددی وجود داشت آثاری بر آن مترتب میشد که جنگ قدرت از نتایج اولیه آن بود و این جنگ به طوری طبیعی موجب فساد و تباهی جهان میشد. عدم وقوع فساد و تباهی در جهان خود دلیل بر این است که نظام هستی را یک خدا و رب همان طوری که ایجاد کرده مدیریت میکند.
نکتهای جالب و پندآموز در بتشکنی حضرت ابراهیم(ع) وجود دارد. آن حضرت(ع) همه بتان را میشکند و تنها بزرگ بتان را نگه میدارد و تبر را بر دوش او میگذارد و میگوید: قَالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِن کَانُوا یَنطِقُونَ؛ گفت: «بلکه آن را این بزرگترشان کرده است، اگر سخن مىگویند از آنها بپرسید.» (انبیاء، آیه 63)
در این آیه بیان میشود که اگر خدایانی متعدد باشد ، جنگ قدرتی نیز خواهد بود و به طور طبیعی خدای بزرگ نمیگذارد تا خدایی دیگر باشد و همه آنها را نابود میکند. آن حضرت(ع) این بت بزرگ را نمادی از خدای بزرگ قرار داده و گفته است: به طور طبیعی خدای بزرگ خدای دیگری را نمیپذیرد و آنها را نابود میکند.
پس دو حالت بیشتر نخواهد بود: 1. خدایانی دیگر نیست و تنها یک خدای بزرگ آفریدگار و پروردگار هستی است. از همین رو، نظام احسن هستی بدون فساد برقرار و باقی است؛ 2. اگر خدای دیگری باشد، جنگ قدرتی پیش خواهد آمد و هر کسی میکوشد تا قلمرو خودش را افزایش دهد و این گونه است که خدایان دیگر نابود شده و سرزمین و قلمرو آنان از میان میرود.
البته خداوند در آیات دیگر توضیح میدهد که میان خدایان، صلح و صفا معنا ندارد؛ زیرا اگر خداوند همه هستی را پر کرده و صمد است، جایی برای خدای دیگر نمیماند؛ زیرا باید آن خدا مخلوق و قلمرو دیگر داشته باشد که دلیلی بر آن نیست.