* بهروز محمدزاده

هر عملی براساس سنت الهی آثار مثبت و منفی بر جان، جامعه و جهان می‌گذارد. از این رو انسان نباید از این اصل و قانون حاکم بر هستی غافل شود و بداند هر چه می‌کارد می‌درود. این گونه است که سازه اخروی شخص و شخصیت انسان چیزی جز عقاید و اعمالش نیست که بروز، ظهور، تجسم و فعلیت می‌یابد. البته برخی از اعمال انسانی، به سبب تاثیرات بزرگ‌تر و مهمتر، از ارزش و جایگاه برتری برخوردارند؛ چنانکه روزه رمضانی این گونه است و آثاری بر آن مترتب است که خود صدها اثر فرعی نیز به دنبال دارد. نویسنده در این مطلب مهمترین تاثیر روزه ماه رمضان را که همان کسب تقوا و رسیدن به مقام متقین است تبیین کرده است.
***
پاداش و جائزه شوال برای رمضانی‌های موفق
اصولا انسان دنبال کاری می‌رود که برایش سود و منفعتی داشته باشد. این سود شاید مستقیم بر کارش مترتب نشود، بلکه غیرمستقیم به او برسد. بی‌گمان انسان‌ها با توجه به درک و فهم و همت عالی و پست خویش، سودی را در نظر می‌گیرند و کاری را انجام می‌دهند. کسانی که در عالی‌ترین سطح ادراکی و همت و عزم عالی هستند، تقرب به خدا را مبنای اعمال خود قرار می‌دهند و رضایت خود و خدا را در این تقرب می‌جویند.(فجر، آیات 27 تا 30)
متوسطین از مردم، بهشت و حور و غلمان می‌جویند و رهایی از آتش و دوزخ را می‌خواهند؛ پست‌ترین مردم کسانی هستند که دنبال سودهای زودبازده دنیوی هستند و اصولا سرکه نقد را به حلوای نسیه ترجیح می‌دهند و دنبال همین دنیا می‌روند و کاری به کار خدا و لقاء و عطایش ندارند. خداوند در این باره می‌فرماید: مَّن كَانَ يُرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاء لِمَن نُّرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاهَا مَذْمُومًا مَّدْحُورًا؛ هر كس خواهان ]دنياى] زودگذر است، به زودى هر كه را خواهيم نصيبى‏ از آن مى‏دهيم، آنگاه جهنم را كه در آن خوار و رانده داخل خواهد شد، براى او مقرر مى‏داريم.(اسراء، آیه 18)
خداوند چون عادل و حکیم است، به حکمت و عدالت، پاداش عمل دنیاگرایان را می‌دهد، بی‌آنکه پاداشی برای آخرت آنها باقی بماند: إِنَّ هَؤُلَاء يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءهُمْ يَوْمًا ثَقِيلًا؛ اينان دنياى شتابان زودگذر را دوست دارند و روزى گرانبار را به غفلت‏ پشت سر مى‏افكنند. (انسان، آیه 27) وضعیت این افراد در قیامت به سبب از دست دادن سرمایه و پاداش و مصرف آن در دنیا، بسیار بد است. خداوند درباره وضعیت این زیانکاران در معامله خود با خدا می‌فرماید:كسانى كه پيمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچيزى مى‏فروشند، آنان را در آخرت بهره‏اى نيست و خدا روز قيامت با آنان سخن نمى‏گويد، و به ايشان نمى‏نگرد و پاكشان نمى‏گرداند و عذابى دردناك خواهند داشت. (آل عمران، آیه 77)
اما اهل ایمان نه تنها از پاداش‌های اعمال نیک خود در دنیا بهره مند می‌شوند، بلکه اصل پاداش را در آخرت دریافت می‌کنند. این گونه است که هم دنیا و طیبات آن را دارند و هم از رحمت رحیمی خداوند در آخرت برخوردار می‌شوند. خداوند درباره این افراد می‌فرماید: وِمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛ برخى از مردمان مى‏گويند: «پروردگارا! در اين دنيا به ما نيكى و در آخرت نيز نيكى عطا كن و ما را از عذاب آتش دور نگه دار.»(بقره، آیه 201)
به هر حال، انسان خردمند کسی است که هم از طیبات دنیوی بهره مند می‌شود و هم از پاداش بی‌پایان اخروی خداوند سود می‌برد. اینان کسانی هستند که به خداوند ایمان آورده و اعمال صالح انجام می‌دهند و به بندگی خدا می‌پردازند و تقوای الهی را می‌جویند.
البته پاداش‌های برتر آن است که انسان را به خداوند نزدیک سازد و به مقام مقربان برساند که مقام متقین است. از همین رو خداوند فلسفه آفرینش انسان را عبادتی دانسته است(ذاریات، آیه 56) که او را به تقوا و مقام متقین برساند(بقره، آیه 21)؛ زیرا کسی که در این مقام قرار گرفته است از پاداش‌های خاصی برخوردار است که شامل حسنات دنیا و آخرت می‌شود.
البته در میان اعمال عبادی، برخی از اعمال از ویژگی‌های برتر و بهتری برخوردار است؛ زیرا امکان دسترسی به تقوا و مقام متقین در آن بیشتر از اعمال دیگر عبادی است. از جمله این اعمال می‌توان به حج، نماز و روزه اشاره کرد. خداوند درباره کارکرد روزه می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما بودند مقرر شده بود، باشد كه پرهيزگارى كنيد.(بقره، آیه 183)
کارگاه یک‌ماهه ماه مبارک رمضان ظرفیتی را دارا است که انسان را به تقوای الهی می‌رساند. باید توجه داشت که انسان در این دوره کوتاه مدت به تقوایی دست می‌یابد که زمینه ساز و بستر کسب مقام متقین است؛ به این معنا که این تقوای فعلی به تقوای اسمی در می‌آید و شخصی که تقوا، پیشه می‌کند، به عنوان متقی شناخته می‌شود؛ زیرا تا انسان در طول سال این حالت را حفظ نکند، نمی‌تواند نام و عنوان متقی را به دست آورد. بنابراین لازم است آنچه را در کارگاه رمضانی به دست آورده در طول سال حفظ کند تا بتواند به مقام متقین در آید.
با این همه، اشخاصی که در دوره کوتاه مدت یک‌ماهه رمضانی شرکت کرده‌اند تا تقوا به دست آورند، در پایان این دوره در صف فائزان و برندگان قرار می‌گیرند و جوائز خود را به حسب درصد و درجه تقوایی که کسب کرده‌اند دریافت می‌کنند  از این رو در روایات از روز اول ماه شوال که روز عید فطر است به روز جوائز رمضانی‌ها نیز تعبیر شده است. امام باقر (ع) فرمـود:پيامبراسلام (ص) مى‏فرمـود: اولين روز شوال ـ روز عيد فطر ـ منادى ندا مى‏دهد: اى مـؤمنان! صبحگاهان براى گرفتن عيدى و جـائزه خـود برويـد. سپس امام باقر رو به جابربن عبداللّه‏ كرد وفرمود: عيدى خداوند مثل عيدى پادشاهان نيست ـ قابل قياس نيستند ـ آنگاه فرمود: روز عيد، روز جائزه گرفتن است.( فروع كافى، ج 4، 168)
این جایزه‌ای که رمضانی‌ها در روز عید فطر و در آن جشن بزرگ جهانی دریافت می‌کنند، جائزه کسب مقام تقوایی به حسب مراتب آن است. کسی که به عنوان برنده در مسابقات تقوا بر سکوی افتخار می‌رود، با توجه به میزان زحمت‌هایی که کشیده و تکالیفی که انجام داده جائزه دریافت می‌کند.
آثار کسب مقام متقین
چنانکه گفته شد، ماه رمضان تمرینی برای کسب تقوایی است که باید با حفظ آن در طول سال، به مقام متقین رسید و از آثار و برکات مقام متقین بهره مند شد. در آیات قرآن برای مقام متقین آثاری بیان شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1. قبولی اعمال: از آیه 27 سوره مائده بر می‌آید که قبولی اعمال صالح مشروط به تقوا و رسیدن به مقام متقین است: إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ «خدا فقط از تقواپيشگان مى‏پذيرد.»
2. همراهی خداوند: هر چند که خداوند با همگان است و این همراهی و معیت از مصادیق معیت قیومی است به طوری که اگر خدا با کسی یا چیزی نباشد به معنای نابودی آن چیز است؛ اما با متقین نوعی خاص از همراهی و معیت را دارد که شامل حمایت و همراهی دایمی با آنان در کارها و انجام اعمال سخت بویژه درگیری با دشمنان است. خداوند می‌فرماید: واعلموا اَنَّ اللّه مع المُتَّقين؛ و بدانید که خداوند براستی با متقین است.(بقره، آیه 194؛ توبه، آیات 36 و 123)
3. اولیای الهی: از میان بندگان خداوند، تنها متقین هستند که در مقام ولایت الهی قرار می‌گیرند. خداوند می‌فرماید: اِن اَولِياؤُهُ اِلاَّ المُتَّقونَ؛ اولیای خداوند جز متقین نیستند.(انفال، آیه 34)
4. هدایت خاص پروردگار: متقین از سوی پروردگارشان به شکل خاص مورد هدایت قرار می‌گیرند که شامل الهامات برای انجام کارهای خیر و مانند آن می‌شود (بقره، آیات 2 و 5)؛
5. مقام رستگاران: متقین در مقام رستگاران قرار می‌گیرند (بقره، آیات 2 و 5)؛
6. احترام و تکریم فرشتگان در هنگام مرگ: متقین به سبب کسب این مقام مورد احترام ویژه فرشتگان حتی زمان مرگ و پس از آن قرار می‌گیرند. خداوند می‌فرماید: بهشتهاى عدن كه در آن داخل مى‏شوند رودها از زير درختان‏ آنها روان است، در آنجا هر چه بخواهند براى آنان فراهم‏ است. خدا اين گونه پرهيزگاران را پاداش مى‏دهد. همان كسانى كه فرشتگان جانشان را- در حالى كه پاكند- مى‏ستانند و به آنان‏ مى‏گويند: «درود بر شما باد، به پاداش‏ آنچه انجام مى‏داديد به بهشت درآييد.»(نحل، آیات 31 و 32)
7. آوردن بهشت به سوی متقین: خداوند در آیه 73 سوره زمر بیان می‌کند که کسانی که پایین‌تر از مقام متقین هستند و صفت تقوا مقام و ملکه آنان نشده بلکه صفت تقوا فعل آنان بوده، به سوی بهشت رانده می‌شوند؛ چنان که اهل دوزخ به سوی دوزخ رانده می‌شوند(زمر، آیه 71)؛ اما بهشت به سوی متقین آورده می‌شود نه آنکه اینان به سوی بهشت بروند یا رانده شوند: وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ؛ و بهشت براى پرهيزگاران آورده و نزديك شود.(شعراء، آیه 90؛ ق، آیه 31)
8. گرامیداشت فرشتگان از ایشان در بهشت: إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ آمِنِينَ؛ بى‏گمان، پرهيزگاران در باغها و چشمه‏سارانند. به آنان گويند: «با سلامت و ايمنى در آنجا داخل شويد.»(حجر، آیات 45 و 46)
9. تقرب به خدا: متقین اهل تقرب و از مقربان درگاه خداوندی هستند(آل عمران، آیه 27)؛
10. رهایی از خوف و حزن: متقین از گذشته اندوهی و از آینده ترسی ندارند(زخرف، ایات 67 و 68)؛
11. مقام مقعد صدق: متقین در مقام معقد صدق عند ملیک مقتدر قرار می‌گیرند که با داشتن این مقام همه مراتب بهشت نیز در اختیار آنان است؛ چون که صد آمد نود هم پیش ماست(قمر، آیات 54 و 55)
در آیات قرآن همچنین آثار و برکات دیگری برای متقین بیان شده که مجالی برای تبیین همه آنها در اینجا نیست.
ویژگی‌های متقین
متقین که به مقام تقوا رسیده‌اند، دارای ویژگی‌هایی هستند که توجه به آنها می‌تواند ما را برای رسیدن به این مقام آماده سازد و از ماه رمضان برای کسب آن بهره گیریم. از جمله صفات متقین عبارت است از:
1. سرعت در مغفرت‌خواهی: متقین اهل سرعت و شتاب در کارها از جمله مغفرت جویی هستند(آل عمران، آیه 133)؛ زیرا اجتناب از گناه در آنان یک امر طبیعی و عادی است؛
2. احسان: متقین اهل احسان و نیکوکاری در کارها هستند؛ یعنی احسان جزو ملکه و مقوم ذات و شخصیت آنان شده است؛ همچنین با آنکه به چیزی علاقه مند و نیازمند هستند از همان چیز محبوب و نیاز خویش احسان می‌کنند(بقره، آیه 177؛ آل عمران، آیات 133 و 134؛ ذاریات، آیات 15 و 16؛ مرسلات، آیات 41 و 44)؛
3. انفاق: متقین همچنین اهل انفاق و بخشش از درآمدهایی هستند که کسب می‌کنند و در این باره هیچ بخلی ندارند(آل عمران، آیات 133 و 134)؛
4. اهل راستی و تصدیق راستی: ایشان هم راستگو و اهل صدق هستند و هم امر راست و صادق را تصدیق و از آن حمایت و براساس مفاد آن عمل می‌کنند (زمر، آیه 33)؛
5.تهجد شبانه و اهل استغفار در سحرگاهان: متقین کم می‌خوابند و بیشتر شب را بیدار بوده و به تهجد می‌پردازند و طلب استغفار جزو ملکه یا مقوم آنان شده است (آل عمران، آیات 15 و 16)؛
6. اقامه کنندگان نماز با حضور در جماعات و جمعه: متقین اهل اقامه نماز بوده و آن را برپا می‌دارند و به دیگران نشان می‌دهند که اهل نماز هستند و نمازهای جماعت را به عنوان شعار خویش قرار می‌دهند تا این ستون نماز در جامعه دیده شود؛ نه آنکه مخفی نماز بگزارند و آن را شعار جامعه و رفتار خویش قرار ندهند(بقره، آیات 2 و 3؛ بقره، آیه 177)؛
در قرآن ده‌ها صفت دیگر برای متقین بیان شده که شامل سجده بویژه در طول شب(آل عمران، آیات 113 تا 115)، سلامت قلب(شعراء، آیات 89 و 90)، استقامت و شجاعت در هنگام سختی و نبرد (بقره، آیه 177)، پاکی از گناه و پلیدی و مانند آنها (نحل، آیات 31 و 32)، عفو و گذشت از توده مردم بی‌توجه به دین و مذهب و نام و نشان(آل عمران، آیات 133 و 134)، خویشتن داری و فروخوردن خشم(همان)،  ایمان  به غیب، انفاق از روزی داده شده، ایمان به وحی، یقین به آخرت، دادن حق سائلان و محرومان، امر به معروف و نهی از منکر، تسلیم در برابر خدا، پرداخت زکات، داشتن خشوع و خضوع در برابر عظمت الهی، نگرانی از قیامت و مانند آنها است.