علی درگاهی

روزه یکی از واجبات اسلامی است که در همه شرایع مطرح بوده  است. در روایات بر پنج چیز در فروعات اسلامی تاکید شده که روزه پس از نماز دومین آن است؛ البته به اعتباری ارزش روزه بیش‌ از نماز است؛ زیرا روزه را باید حتی صاحبان عذر از حائض و نافس و مانند آنان قضا کنند، در حالی که قضای نماز برای آنان ثابت نیست. از نظر قرآن و احکام اسلامی، روزه‌خواری تنها در شرایطی مجاز یا واجب و حتی گرفتن آن حرام است.
در مطلب حاضر اهمیت روزه‌ به عنوان راهبردی برای حل مشکلات روحی و جسمی و انعطاف‌پذیر بودن آن مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است.
***
روزه، عبادت خاشعان در برابر خدا
از نظر قرآن روزه عبادتی بس بزرگ و با اهمیت است. در این میان روزه در ماه رمضان که ماه خدا و ضیافت الله است بسیار مهمتر و با اهمیت‌تر است؛ زیرا یک کارگاه عملی است که انسان می‌تواند در آن به سبب عواملی چون امدادهای غیبی فرشتگان و غل و زنجیر شدن شیاطین و مانند آن‌ خود را برای رسیدن به مهمترین هدف عبادت الهی یعنی تقوایی که موجب تعلیم و تزکیه الهی و رسیدن به قرب شهود می‌شود، آماده کند.
خداوند در آیات 45 و 153 سوره بقره بیان می‌کند که انجام این عمل سنگین عبادی تنها از خاشعان بر می‌آید. از این رو از آن به صبر و شکیبایی تعبیر می‌کند تا سختی و فشار آن را روشن نماید. خداوند می‌فرماید: واستَعينوا بِالصَّبرِ والصَّلوهًِْ واِنَّها لَكَبیرهًْ اِلاّ عَلَى الخـاشِعين؛ از صبر(روزه) و نماز استعانت بجویید و به راستی که آن، جز برای خاشعین، سنگین و بزرگ است.
البته این معنا بنا بر  این احتمال است که  مرجع ضمير در «و إنّها» استعانت باشد. در این صورت شامل روزه و نماز می‌شود؛ یعنی براستی که استعانت‌جویی به نماز و روزه جز برای خاشعین سنگین و بزرگ است. (نگاه کنید: مجمع البيان، ج 1 - 2، ص 217)
 از امام صادق (عليه السلام) روايت شده است: مراد از صبر، روزه است. هنگامى كه سختى يا گرفتارى شديد به شخص وارد شد، روزه بگيرد، زيرا خداى - عزّوجلّ - مى‌فرمايد: از صبر يارى بجوييد، يعنى از روزه. (تفسير نورالثقلين، امین الاسلام طبرسی، ج 1، ص 76، ح 182؛ الكشّاف، زمخشری ، ج 1، ص 134)
از نظر قرآن انجام این دو عمل عبادی نماز و روزه تنها از کسانی بر می‌آید که در برابر خداوند خاشع و خاضع باشند و به تکالیف الهی عمل کنند. این خضوع و خشوع از باب ترس و خشیت از عظمت الهی است که ترسی عالمانه است؛ هر چند که حتی اگر ترس و خوف بردگان باشد که از مجازات الهی هراسان هستند و نمی‌خواهند در دوزخ الهی قرار گیرند، نیز ممدوح و پسندیده است.
روزه، عبادت صابران
از نظر قرآن، روزه در کنار نماز، عبادت صابران است؛ یعنی کسانی که در برابر مشکلات و تکالیف سنگین مسئولیت پذیر بوده و به مسئولیت خویش عمل می‌کنند و با شکیبایی بر آن هستند تا در بیست و چهار ساعت در اوقات پنج گانه نماز در هر حالی، نماز خود را به جا آورند و هرگز آن را به تاخیر نیندازند یا کاری نکنند که وقت از دست برود و ناچار به قضای آن شوند. بنابراین، بر نماز و انجام آن در اوقات پنج گانه مواظبت و مراقبت دارند و مسئولیت‌پذیری خویش را در اوج صبر و شکیبایی نشان می‌دهند. از همین رو می‌گویند نمازگزار نشان می‌دهد که مسئولیت‌پذیر است و می‌توان به او همسر داد؛ و برای همین است که برای پذیرش داماد شرط آن است که به نمازش نگاه شود و درباره نمازش پرسش شود؛ زیرا این گونه می‌توان دریافت که انسانی مسئولیت‌پذیر است که در هر شرایطی از وظیفه و تکلیف خود کوتاه نمی‌آید و آن را انجام می‌دهد ؛ پس در برابر دختر شما نیز این گونه عمل خواهد کرد و به وظایف شرعی و عرفی خود به عنوان یک مرد عمل می‌کند و قوام و ستون اصلی خانواده می‌شود تا همسر و فرزندان بر آن تکیه کنند.
همچنین کسی که در طول ماه رمضان در هر شرایطی از گرما و سرما از همه مباحات و مشتهیات از جنسی و غذایی و لذتهای خوردن و نوشیدن دست بر می‌دارد و وسوسه‌های بوی غذا و دوستان ناباب او را به روزه خواری سوق نمی‌دهد، به طور طبیعی انسانی صبور است که باید به او اعتماد کرد؛ بویژه آنکه در هوای گرم تابستان و روزهای بلند آن بخواهد دست از خوردن و نوشیدن بردارد و با خواسته‌های نفس خویش مبارزه کند.
از همین خداوند نمازگزاران و روزه داران را جزو صابران دانسته و فرموده است: يـاَ ايُّهَا الَّذينَ ءامَنوا استَعينوا بِالصَّبرِ والصَّلوهًْ اِنَّ اللّهَ مَعَ الصّـابِرين؛ ‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید با صبر(روزه ) و نماز استعانت بجویید؛ زیرا خداوند با صابران است.(بقره، آیه 153)
روزه راهبرد حل مشکلات و مقابله با آن
از نظر قرآن روزه به همراه نماز دو راهبرد مهم و اساسی برای حل مشکلات و نیز مقابله با شداید و سختی‌هایی است که انسان در زندگی با آن رو برو می‌شود. پس انسان هر گاه با مشکل و مصیبتی مواجه شد و راه‌ها را بر خود بسته دید، می‌تواند با استعانت جویی از نماز و روزه، خود را از مشکل برهاند و وضعیت را از بحران به وضعیت عادی تبدیل کند.
بر اساس همین اصل است که در روایات تاکید شده که اگر حاجت و نیازی دارید نمازی بخوانید و از خداوند برای برطرف کردن حاجت خویش یاری بجویید. در داستان‌های بسیاری که از حالات بزرگان نقل شده از این روش برای حل مشکلات حتی علمی سخن به میان آمده است. از جمله از بوعلی سینا  و ملاصدرا نقل شده که برای حل مسائل علمی به نماز متوسل می‌شدند و ملاصدرا از کهک به قم می‌آمد و پس از زیارت قبر مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) دو رکعت نماز حاجت خوانده و مشکل علمی خویش را حل می‌کرد و به کهک باز می‌گشت و کتاب اسفار اربعه و شواهد ربوبیه و معادش را می‌نگاشت.
روزه، عبادتی واجب و انعطاف پذیر
با آنکه در آیات قرآن بسیار بر روزه تاکید شده و آن را عبادتی استثنایی و برتر در کنار نماز دانسته به طوری که در همه شرایع اسلام واجب بوده و ترک آن حرام، می‌باشد با این همه از جمله عبادت‌های انعطاف‌پذیری بشمار می‌رود تا همگان بتوانند از مواهب و برکات آن بهره‌مند شوند.
از نظر قرآن، روزه با شرایطی خاص در روزهای معین از سال یعنی ماه مبارک رمضان واجب شده است. خداوند درباره اصل وجوب آن با عبارت کتاب یعنی قانون نوشته شده می‌فرماید: ياأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد كه پرهيزگارى كنيد. (بقره، آیه 183)
هدف اصلی این برنامه که برای امت‌های پیش از شرایع اسلامی نیز واجب بوده، دستیابی به تقوای الهی است که هدف همه عبادت‌ها نیز به شمار می‌آید.(بقره، آیه 129)
اما از آنجا که خداوند تکالیف را بر اساس توان هر فردی قرار داده ، با همه سخت‌گیری در نظم عددی و زمانی، انعطافی را پذیرا شده تا کسانی که استطاعت ندارند، با شرایطی و در شرایطی از آن معاف شوند.
خداوند در این باره می‌فرماید: روزه در روزهاى معدودى بر شما مقرر شده است‌. ولى‌ هر كس از شما بيمار يا در سفر باشد، به همان شماره‌ تعدادى از روزهاى ديگر را روزه بدارد و بر كسانى كه روزه‌ طاقت‌فرساست، كفاره‌اى است كه خوراك دادن به بينوايى است. و هر كس به ميل خود، بيشتر نيكى كند، پس آن براى او بهتر است و اگر بدانيد، روزه گرفتن براى شما بهتر است.(بقره، آیه 184)
همچنین می‌فرماید: ماه رمضان همان ماه‌ است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، كتابى  كه مردم را راهبر و متضمّن‌ دلايل آشكار هدايت و ميزان‌ تشخيص حق از باطل است. پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد و كسى كه بيمار يا در سفر است بايد به شماره آن، تعدادى از روزهاى ديگر را روزه بدارد. خدا براى شما آسانى مى‌خواهد و براى شما دشوارى نمى‌خواهد؛ تا شماره مقرر را تكميل كنيد و خدا را به پاس آنكه هدایتتان كرده است به بزرگى بستاييد و باشد كه شكرگزارى كنيد.(بقره، آیه 185)
در این آیات و نیز آیات دیگر برای روزه گرفتن شرایطی بیان شده که شامل: حضور در وطن و مسافر نبودن، سلامتی از بیماری‌ها، علم و دانایی نسبت به ماه رمضان، توان و قدرت بر انجام آن و مانند آنها می‌شود. این شرایط غیر از شرایط عمومی تکلیف است که از جمله آنها بلوغ و عقل و اختیار و قدرت است.
حرمت روزه خواری
بر اساس آیات و روایات روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان بر یکایک کسانی که شرایط آن را دارا هستند، واجب بوده و روزه‌خواری به عنوان یک گناه حرام است. و باید علاوه بر قضای روزه کفاره سنگینی هم ادا کند. البته این کفاره و قضا برای کسانی است که می‌توانند بگیرند اما بدون هیچ دلیل موجهی از انجام آن سر باز می‌زنند.
ارزش و اهمیت روزه تا جایی است که خداوند از مردمانی که به هر دلیلی نمی‌توانند روزه ماه مبارک رمضان را بگیرند خواسته تا در ماه دیگر سال آن را قضا کرده و به جا آورند.
حرمت روزه داری
همان طوری که روزه‌خواری در ماه مبارک رمضان حرام است و شخصی که دراین ماه ناتوان است یا دیگر شرایط روزه را ندارد باید آن را در ماه‌های دیگر که شرایط فراهم است به جا آورد و قضا نماید، گاه روزه داری بر اساس همین آیات بر شخص حرام می‌شود و شخص مجاز نیست تا روزه بگیرد.
از نظر قرآن، عسر و حرج داشتن روزه‌داری ملاک عدم وجوب روزه برای شخص است. خداوند در آیه 185 سوره بقره دليل و حكمت برداشتن روزه را سختى و عسرى بودن روزه بر مريض و مسافر دانسته است.
به سخن دیگر، مسافر و بیمار، خود در سختی و رنج هستند و دیگر نیازی است که یک تکلیف دشواری که جز از عهده صابران و خاشعان بر نمی‌آید، بر دوش آنها سنگینی کند و بار اضافی باشد. از این رو تا بهبود بیماری و بازگشت از سفر و حضور در وطن، وجوب روزه را از آنان برداشته است.
باید یادآور شد که خداوند روزه را در روزهایی چون عید فطر و عید قربان حرام کرده است. این دو روز از موارد قطعی حرمت روزه داری است. پس این گونه نیست که روزه تنها واجب باشد یا در مواردی این وجوب برداشته و روزه‌خواری مباح شود، بلکه در شرایطی اصولا روزه‌داری حرام است که دو نمونه آن همان روزهای عید فطر یعنی اول ماه شوال و عید قربان یعنی روز دهم ماه ذی الحجه الحرام است.
با نگاهی به آیات قرآن می‌توان حکم حرمت روزه را برای کسانی اثبات کرد. به عنوان نمونه کسی که با روزه گرفتن جانش به خطر بیفتد، نه تنها روزه‌خواری برای او جایز است بلکه روزه گرفتن حرام می‌شود. خداوند بصراحت می‌فرماید: وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ؛ و خود را با دست خود به هلاكت ميفكنيد.(بقره، آیه 195). اگر کسی احتمال قوی دهد که با روزه گرفتن می‌میرد یا آسیب جدی به خود می‌زند، روزه گرفتن بر او حرام است. مثلا کسی که عمل قلب باز انجام داده حق ندارد روزه بگیرد؛ زیرا موجب هلاکت خود می‌شود و به عنوان مصداق خودکشی حرام است که کسی این گونه اعمال و رفتار عبادی داشته باشد.