آرایه‌های ارزشی و ضد ارزشی
* سید طه موسوی
آرایش به معنای آراستن فی‌نفسه عمل ارزشی است مگر آنکه عوامل بیرونی موجب شود تا یک امر خوب و ارزشی به عنوان ضد ارزش مطرح شود. به طور طبیعی انسان بازتابی از صفات الهی از جمله صفت جمال است و آنجا که خداوند جمیل است جمال و زیبایی را دوست داشته و آراستن به آرایه‌هایی که موجب زیبایی ظاهری و باطنی انسان می‌شود را دوست می‌دارد. انسان نیز به سبب آنکه مظهر صفات و اسمای الهی است این گونه است و زیبایی را دوست داشته و آراستن را می‌پسندد. اما گاه انسان عملی را با آراستن به آرایه‌های زیبا انجام می‌دهد که موجب می‌شود تا به عنوان یک عامل ضد ارزشی مطرح شود. شناخت عوامل ضدارزشی می‌تواند برای پرهیز از آن و جلوگیری از آثار و بازتاب منفی این عمل مفید و سازنده باشد. در مطلب حاضر ابعادی از موضوع آرایش و تزیین و آثار مثبت ارزشی و ضد ارزشی آن تبیین شده است.
***
انواع و اقسام آرایش و تزیین
آرایش اسم مصدر از واژه آراستن، به معنای افزودن امر خارجی به چیزی برای ایجاد یا افزایش زیبایی به آن چیز است. در فرهنگ قرآنی، واژه تزیین به همین معنا به کار رفته است. تزیین برگرفته از ماده «زین» و به معنای زینت دادن و آراستن است.
از نظر قرآن، زینت حقیقی عبارت از چیزی است که در هیچ حالتی در دنیا و آخرت موجب عیب و عار برای انسان نگردد و موجب افزایش ارزش و فضایل آن چیز شود.
آرایه‌ها در اصل به دو دسته اصلی: ذاتی و اکتسابی تقسیم می‌شود. آرایه‌های ذاتی، فضایلی است که در ذات آن چیز قرار دارد و موجب کرامت و شرافت آن می‌شود. از نظر قرآن، انسان دارای کرامت ذاتی است؛ زیرا فضایل اسمایی الهی در انسان سرشته شده است. خداوند می‌فرماید: ولقد کرمنا بنی آدم و حملنا هم فی‌البر و البحر ورزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا؛ و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا بر مرکبها برنشاندیم و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری آشکار دادیم. (اسراء، آیه 70)
آرایه‌های اکتسابی، آن آرایه‌هایی است که انسان آن را با تلاش و کوشش کسب می‌کند و جزو فضایل خویش قرار می‌دهد.
همچنین آرایه‌ها می‌تواند ظاهری یا باطنی باشد؛ زیرا برخی از آرایه‌ها در باطن انسان است و تنها با رفتارهای ظاهری خودنمایی و بروز می‌کند؛ اما آرایه‌های بیرونی، آرایه‌هایی اکتسابی است که جزو سرشت و ذات نیست، بلکه جدا از انسان بوده و به سادگی آویخته و به آسانی از انسان جدا می‌شود.
از نظر قرآن، برخی از آرایه‌های خارجی اصولاً هیچ ارتباطی به انسان ندارد، بلکه زینت و آرایه چیز دیگری است و انسان گمان می‌کند که آرایه خارجی اوست؛ از جمله این آرایه‌ها می‌توان به مال و ثروت از حیوانات و گلستان و بوستان اشاره کرد که آرایه‌های زمین است نه آرایه‌های انسان. خداوند در آیات قرآن، ستارگان را زینت آسمان دانسته است. (حجر، آیه 16؛ صافات، آیه 6؛ فصلت، آیه 12؛ ق، آیه 6) همچنین قرآن، گیاهان را زینت و آرایه زمین دانسته نه زینت انسان (یونس، آیه 24)
در یک کلمه هر آنچه در زمین آفریده شده زینت زمین و آرایه آن است: انا جعلنا ما علی الارض زینه لها لنبلوهم ایهم احسن عملا؛ ما هر آنچه بر زمین است آرایه زمین قرار داده‌ایم تا بیازماییم کدام یک از شما بهترعمل می‌کنید. (کهف، آیه 7)
همچنین قرآن آرایه‌ها را به: 1. آرایه زندگی دنیوی؛ 2. و زندگی اخروی تقسیم‌بندی کرده و فرموده است: المال و البنون زینهًْ الحیاهًًْْ الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عنده ربک ثواباً و خیر املا؛ مال و فرزندان آرایه‌های زندگی دنیا هستند و نیکی‌های ماندگار از نظر پاداش، نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید نیز بهتر است.(کهف، آیه 46)
برخی نیز زینتها را به سه قسم اصلی تقسیم کرده‌اند که عبارتند از: 1. زینت نفسی همانند علم و اعتقادات نیکو؛ 2. زینت بدنی همانند قدرت و بلندی قامت؛ 3. زینت خارجی مانند مال و مقام (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 389-388، «زین».)
به نظر می‌رسد که زینت واقعی برای انسان تنها همان زینتهای نفسی است، اما زینتهای بدنی، زینتهای ناپایدار و زینتهای خارجی نیز ارتباطی به ذات انسان ندارد.زینتهای واقعی را خداوند به انسان می‌دهد و زینتهای موهوم، زینت‌هایی است که شیطان در وهم انسانی ایجاد می‌کند و انسان گمان می‌کند که آن امر موهوم زینت و آرایه است در حالی که این گونه نیست.
در قرآن کریم تزیین، گاه به خداوند، گاه به شیطان نسبت داده شده و در مواردی بدون نسبت فاعلی ذکر شده است (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 389-388، «زین».)
باید یادآور شد که در قرآن برای بیان مفهوم آرایش و تزیین از واژگان دیگری همچون از ماده «حلی»، «زین»، «سول»، «زخرف»، «لؤلؤ و مرجان»، «استبرق» و هر آنچه که مفید معنای تزیین است، استفاده شده است.
آرایه‌های واقعی
از نظر قرآن، اموری به عنوان آرایه‌های واقعی مطرح است که انسان باید خود را به آن بیاراید. آراسته شدن به زینت‌هایی چون فضایل اخلاقی و اعمال صالح که باقیات صالحات برای آدمی است و سازه ابدی آدمی را می‌سازد (کهف، آیه 46) امری مطلوب است و انسان باید خود را با آن بیاراید. قلب آدمی باید به آرایه‌های ایمان آراسته شود که مهمترین و اصلی‌ترین آرایه حقیقی و واقعی برای آدمی است؛ زیرا این ایمان است که به عنوان نور و برترین فضیلت آدمی او را در همه عوالم همراهی می‌کند و زینت‌بخش حقیقت آدمی است. خداوند می‌فرماید: ولکن الله جب الیکم الایمان و زینه فی‌قلوبکم؛ ولی خداوند ایمان را برای شما محبوب کرد و آن را در قلوب شما زینت داد (حجرات، آیه 7)
از نظر قرآن، برخی از امور زینتهای زندگی دنیوی است. بنابراین، نباید به آن دل بست، بلکه باید آن را در محدوده دنیا و زندگی دنیوی دید و به کار گرفت. از جمله چارپایان و وسایل نقلیه که زینتها و آرایه‌های زندگی دنیوی است (نحل، آیات 5 تا 8؛ آل عمران، آیه 14)
آراستگی ارزشی و ضد ارزشی
آراستن به معنای فعلی از افعال مکلفین، متعلق احکام شرعی الهی می‌شود؛ زیرا هر کاری که انسان به اختیار انجام می‌دهد دارای یکی از احکام پنج‌گانه وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه است. از نظر قرآن، آنچه هر آنچه ضد ارزشی است به عنوان حرام و مکروه به نسبت درجه ضد ارزشی بودنش دسته‌بندی می‌شود؛ چنانکه هر آنچه ارزشی و مفید برای انسان و جهان و جامعه است به عنوان واجب و مستحب شناخته می‌شود. البته اموری که در میانه است و گرایش غلبه‌ای به یک طرف ندارد مجاز و مباح است.
از نظر آموزه‌های اسلام، واجبات و مستحبات به چیزهایی تعلق می‌گیرد که برای انسان و جامعه مفید است و در راستای حکمت و فلسفه آفرینش حرکت می‌کند؛ در مقابل، هر آنچه که برای جامعه و انسان و جهان مضر است به عنوان حرام و مکروه به میزان شدت و ضعف آن معرفی می‌شود.
در آیات قرآن آرایش‌های انسانی به چند نوع تقسیم شده و احکام واجب و حرام و مستحب و مباح و مکروه بر آنها بار می‌شود.
1. استحباب استفاده از آرایش: خداوند در آیات بسیاری استفاده از آرایه‌ها برای آراستن و آرایش را پسندیده و مستحب بر شمرده است. خداوند در آیه 32 سوره اعراف استفاده مؤمنان از زینتهای خدادادی را مقصود اصلی از آفرینش آن آرایه‌ها می‌داند و اجازه نمی‌دهد تا کسی آن را حرام تلقی کرده و از استفاده آنها دست بردارد. خداوند به صراحت در آیه می‌فرماید: زینهًْ‌الله التی اخرج لعباده. پس هدف از آفرینش زینتها، استفاده بندگان خداوند از آنهاست. در آیه خداوند به صراحت، تحریم‌کنندگان زینتهای خدادادی را مورد نکوهش قرار داده است تا معلوم شود که از نظر خداوندتا چه اندازه استفاده از زینتها و آرایه‌ها برای انسان و زندگی‌اش مفید و سازنده است. بنابراین انسان باید از آرایه‌ها به درستی استفاده کند و این امر نیازمند شناخت آرایه‌ها و چگونگی درست استفاده کردن از آنهاست. استفاده از آرایه‌ها می‌تواند در لباس و خانه و امور دیگر باشد؛ چنانکه حضرت سلیمان(ع) از زینتها برای آرایش قصر خویش استفاده کرد و با شیشه و آب، آب‌نمایی بسیار زیبا ساخت که جلوه‌گری آن چشم‌نواز و فریبا بود. (نمل، آیه 44) این استفاده در همه حال پسندیده و در حالت نماز و حضور در پیشگاه خدا پسندیده‌تر است: یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد؛ ای فرزندان آدم زینتهای خودتان را در نزد هر مسجدی برگیرید و به خود بیاویزید. (اعراف، آیه 31) از نظر قرآن برای انسان به عنوان یک امر مستحب و گاه حتی واجب فرض است که از آرایه‌های گوناگون به درستی استفاده کند. همچنین میزان رسیدن هر کسی به این زینتها بستگی به میزان تلاش و کوشش خود او دارد؛ به این معنا که امری اکتسابی است و باید برای آن تلاش کرد. (هود، آیه 15)
2- موارد و مواضع حرمت استفاده از زینت: چنانکه گفته شد، استفاده از زینتها نه‌تنها خوب و پسندیده است بلکه در برخی از موارد واجب است مانند آراستن برای شوهر؛ چنانکه پیامبر(ص) فرموده است: علیها ان تطیب باطیب طیبها و تبس احسن ثیابها و تزین باحسن زینتها و تعرض نفسها علیه غدوه و عشیه و اکثر من ذلک حقوقه علیها؛ و باید خود را به خوش‌بوترین عطرهایی که دارد معطر کند و زیباترین لباس‌هایش را بپوشد و خود را به بهترین زینت‌هایش آراسته کند و صبح و شب خود را بر او عرضه نماید و حقوق مرد بر زن بیش از این موارد است. (کافی، ج 5، ص 508، ح 7) امام باقر (علیه‌السلام) نیز فرمود: لا ینبغی للمراه ان تعطل نفسها و لو تعلق فی عنقها قلاده؛ سزاوار نیست زنان آراستن خود را ]برای همسرانشان[ تعطیل کنند، هرچند به آویختن گردنبندی باشد. (کافی، ج 5، ص 509، ح 2)؛ اما برخی از مواضع است که استفاده از آرایه ها حرام است و شخص نباید آن را استفاده کند مانند مناسک حج و نیز برای مردان حرام است که از برخی از زینتها استفاده کنند مانند حرمت استفاده از طلا به عنوان زینت.
از نظر قرآن، استفاده اشرافی از زینتها حرام است و نباید انسان از آرایه به شکل اسرافی استفاده کند؛ زیرا زیاده‌روی در تزیین، عامل محرومیت از محبت خداوند خواهد بود؛ یا بنی ءدام خذوا زینتکم... ولا تسرفوا انه لا یحب المسرفین؛ در استفاده از زینتها اسراف نکنید؛ زیرا خداوند مسرفان را دوست نمی‌دارد. (اعراف، آیه 31) همچنین از مواردی که استفاده از زینتها و آرایه ها به عنوان ابزار آرایشی حرام است، در مواردی است که زنان آن آرایه‌ها را برای نامحرمان به کار گیرند یا به گونه‌ای رفتار کنند که آرایه های مخفی آنان آشکار شود و نامحرمان آن آرایه را ببینند یا صدایش را بشنوند. از این رو خداوند از اظهار زینت آلات مخفی زنان در حال راه رفتن نهی کرده است. (نور، آیه 31) در این آیه آشکار ساختن زینت بدن زنان، برای نامحرم، جز به مقدار متعارف نهی شده است. این زینتها می‌تواند همان زینتهای طبیعی زنان باشد که شامل اندام آنان است یا آرایه‌هایی که به خود می‌آویزند. بنابراین، جز مواضع جواز که صورت و کف دست باشد باید پوشیده بماند و آشکار نشود می‌دانیم که همه جای بدن زنان به سبب ویژگی‌های خاص به عنوان زینت، تاثیرگذار است. بر همین اساس خداوند تزیین برای زنان از کار افتاده و ناامید از ازدواج، در صورت کشف حجاب را نیز جایز نمی‌شمارد؛ زیرا این آرایه‌ها خود می‌تواند نقش منفی و ضدارزشی ایفا کند. (نور، آیه 60)
تزیین ضدارزشی شیطانی
آرایش و تزیین چنانکه گفته شد در اصل امری نیک و پسندیده است و تنها در مواردی به سبب آنکه تاثیرات منفی بر شخص یا جامعه به جا می‌گذارد حرام دانسته شده است. از نظر قرآن، در این موارد شیطان (محمد، آیه 25؛ فصلت، آیه 25) و هواهای نفسانی (یوسف، آیات 18 و 83) دو عامل مهم و تاثیرگذار هستند که اجازه نمی‌دهند انسان و جامعه در مسیر درست حرکت کند و با اسراف‌کاری در تزیین و یا تزیین در موارد و مواضع نادرست کاری می‌کند که انسان و جامعه تخریب شود و جامعه به انواع آلودگی‌ها مبتلا گردد.
عطر زدن نیز که بخشی از آراستگی به شمار می‌رود عمل مستحبی است که اسلام آنرا مورد تاکید فراوان قرار داده است.
عطر زدن در اسلام برای هیچ گروه و جنسیتی از جمله برای زنان و دختران جوان حرام نیست. اما چیزی که اسلام از آن نهی کرده است استعمال عطرهای خوش‌بو‌کننده مقابل نامحرم است. طبق نظر همه مراجع استعمال این‌گونه عطرها در مجامع عمومی که نامحرم نیز وجود دارد جایز نیست. (آیت‌الله مکارم، استفتائات، ج 1، س 797 آیت‌الله تبریزی، استفتائات، س 1616 آیت‌الله خامنه‌ای، استفتاء، س 667 و 621 آیت‌الله نوری، استفتائات، ج 1، س 1033 دفتر آیت‌الله وحید، آیت‌الله صافی، آیت‌الله بهجت، امام، آیت‌الله فاضل و آیت‌الله سیستانی، با استفاده از نرم‌افزار پرسمان.) ولی قطعا استفاده از آن برای همسر و یا در مقابل محارم دیگر و یا در جمع بانوان جایز است، علت این امر هم واضح است چرا که اسلام حفظ حجاب و حیاء برای زنان و نگه‌داشتن حریم با مردان نامحرم را برای صیانت خانواده و اجتماع از مفسده‌های فراوانی که به همراه دارد واجب شمرده است.
عطر زدن دختران و زنان جوان در محیط‌هایی که نامحرم وجود دارد باعث جلب توجه مردان به آنان می شود که به نوبه خود مفاسد گوناگونی دارد. (سایت اسلام کوئیست)
حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: لا یجوز لها ان تتطیب اذا خرجت من بیتها؛ جایز نیست زن با بوی خوش از خانه بیرون برود. (خصال صدوق ص 587- بحارالانوار (ط- بیروت) ج 100، ص 255، ح)
متأسفانه بسیاری از خانم‌ها در جامعه ما نسبت به این موضوع بی‌تفاوت هستند و نه‌تنها در هر محیطی از عطرهای تند استفاده می‌کنند بلکه آن را وسیله‌ای برای جلب توجه قرار داده‌اند و سر اینکه بوی عطرشان خاص و تک و مشام‌نواز باشد با هم رقابت دارند و هزینه‌های زیادی را صرف آن می‌کنند، اینجاست که این عمل مستحب شکل یا عمل حرام را به خود می‌گیرد که مورد نفرت خداوند و مایه لعنت فرشتگان می‌شود.
استفاده کردن زن از لوازم آرایشی از قبیل، استعمال عطر، کرم، سرمه، حنا و... اشکال ندارد ولی باید آن را در برابر نامحرم بپوشاند.
ازنظر اسلام زن فقط می‌تواند برای شوهر و محارمش زینت کرده و خود را آرایش دهد؛ اما در هنگام بیرون رفتن از منزل و بین نامحرمان این کار جایز نیست و باید خود را کامل بپوشاند و بین اقسام و موارد آرایش فرقی نیست؛ چه برای چشم باشد و چه ابرو و...
روایاتی در باب عطر زدن زن وجود دارد که بعضا از آنها بر حرمت استعمال عطر و یا حکم زنا برای استعمال‌کننده آن- زن- تاکید دارد.
قال ابی عبدالله(ع): قال رسول‌الله (ص): ای امراه تطیبت ثم خرجت من بیتها فهی تلعن حتی ترجع الی بیتها متی ما رجعت(بحارالانوار، ج 100، ص 247)
امام صادق(ع) از قول رسول خدا - صلی‌الله علیه و آله- فرمود: هر زنی که خود را خوشبو کند و از منزل خارج شود تا زمانی که برمی‌گردد مورد لعنت (خدا و ملائکه) قرار می‌گیرد.»
از مجموع روایات صادره در باب نهی استعمال عطر در زنان و نیز سیره حضرت زهرا(س) (پوشاندن خویش از فرد نابینا که یکی از علل آن را استشمام بوی خویش توسط آن فرد بیان فرموده بودند) برمی‌آید که استعمال عطر برای زن و مرد فی‌نفسه مانعی نداردو تنها حکم حرمت آن شامل موردی می‌شود که استعمال عطر توسط زن تعمدا برای نامحرم باشد و یا جلب توجه کند، حتی اگر برای نامحرم استعمال نشود اما اگر جلب توجه نامحرم را کند، حرام است.
متأسفانه در عصر حاضر عده‌ای از زنان جامعه حاضر نیستند بدون آرایش و استعمال بوی خوش از خانه خارج شوند و توجیهشان این است که لازمه حضور در اجتماع داشتن ظاهری مرتب و تمیز و آراسته است، حال آنکه توجه ندارند که تمیز و مرتب بودن غیر از آراستن خود و معطر شدن و جلب توجه کردن است.
با کمال تأسف باید اذعان کرد که ناهنجاری آرایش زنان و ظاهر شدن در اجتماع با چهره‌های بزک کرده که خلاف شرع و اخلاق است تبدیل به یک رویه معمول و گسترده شده و می‌رود که جامعه را با آسیبهای روحی و روانی و اخلاقی جدی مواجه کند. در این اوضاع، نقش علماء و نویسندگان و نهادها و متولیان امور فرهنگی بسیار خطیر و حساس است و می‌طلبد آنان با احساس نگرانی نسبت به این پدیده خطرناک رو به تزاید، در جهت آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی تلاش کنند.
موارد آشکار کردن زینت در زنان
خداوند در قرآن به زنان اجازه داده که در برابر افرادی می‌توانند زینتهای خود را آشکار کنند. این افراد عبارتند از: شوهران، پدران، پدرشوهران، پسران، پسران شوهر، برادران، پسران برادر، پسران خواهر، زنان مومن، بردگان خود، خدمتکاران بی‌رغبت به زناشوئی و کودکان نابالغ بی‌خبر از مسائل جنسی (نور آیه 31)