فرانکلین، انجمن ایران و آمریکا و دیگران
صنعتی‌زاده از کالج آمریکایی‌ها تا اداره اطلاعات سفارت انگلیس
اینکه چگونه فردی مانند «همایون صنعتی زاده» مورد شناسایی و وثوق سرویس‌های اطلاعاتی غرب و آمریکا قرار گرفته بوده، حکایتی دارد که باید از زبان «مهدخت صنعتی» (خواهر همایون صنعتی زاده) بخوانیم:
... در سالهایی که همایون در کالج البرز تحصیل می‌کرد، «دکتر جردن» رئیس آنجا بود. وی پس از مدتی که پی به هوش و استعداد همایون برد، وی را تشویق کرد تا استعدادهایش را بیابد و در جهت تقویت آنها گام بردارد. این گونه شد که «همایون به فراگیری زبان انگلیسی گام برداشت و توانست در زمان جنگ جهانی دوم نهایت استفاده را از این جنگ ببرد (!) و با جهان خارج ارتباط برقرار کند. او در آن سالها مترجم سربازان (اشغالگر خارجی) بود و توانست به این وسیله با غرب ارتباط نزدیکی برقرار کند...
«همایون صنعتی زاده» در همین سالها به استخدام سفارت انگلیس درآمد و منشی سفارتخانه شد. در واقع «صنعتی زاده» یکی از پل‌های ارتباطی سفارت انگلیس با گروههای سیاسی ایران به شمار می‌رفت. از همین رو دولت دکتر مصدق او را به اتهام فعالیت‌های سیاسی ضد دولت ایران و به نفع انگلستان تحت تعقیب و مراقبت قرار داد.
گفته می‌شود که پس از کودتای 28 مرداد، «همایون صنعتی زاده» در حالی که همچنان در اداره اطلاعات سفارت انگلیس فعال بود، یک گالری هنری در چهارراه کالج تهران تاسیس کرده بود که در واقع پاتوق کارشناسان اطلاعاتی سفارت‌های خارجی بخصوص آمریکا و انگلیس برای ارتباط با هنرمندان ایرانی بود و خودش نیز از همین طریق با رایزن فرهنگی سفارت آمریکا و سپس رئیس موسسه آمریکایی فرانکلین آشنا شد.
«قاسم تبریزی»، پژوهشگر حوزه تاریخ درباره پیشینه خانوادگی «همایون صنعتی زاده» می‌گوید:
... پدر «صنعتی‌زاده» داستان‌نویس و روزنامه‌نگاری بود که از معتقدان بابی ازلی به شمار می‌رفت، مادر وی نیز دختر فردی به نام «دولت آبادی» است که او نیز از بابی‌های ازلی بود و خواهر مادر وی نیز جزء اولین زنان مروج کشف حجاب در ایران بود...
بخشی از اظهار نامه رسمی ثبت موسسه فرانکلین به شرح زیر است:
... نام موسسه: مؤسسه انتشارات فرانکلین تابعیت: آمریکایی
مرکز اصلی(اقامتگاه): نیویورک 15 ـ خیابان چهارم، شماره 442
موضوع مؤسسه: کمک به انتشار کتب علمی و مفید و تعمیم فرهنگ
مراکز شعب مختلف: نیویورک، قاهره، بیروت، بغداد، لاهور، داکا جاکارتا، مالایا، تهران، تبریز
اسامی مؤسسین: «ملکولم جانسن»، «روبرت جی کراول»، «چارلز گریفیت»، «جرج برت»، «روبرت‌ای اگزسه»
نام و اقامتگاه و تابعیت وکیل: همایون صنعتی ـ ایرانی ـ تهران...
در بهمن ماه 1338 تصویر اصلی آگهی ثبت رسمی در روزنامه رسمی کشور به چاپ می‌رسد و کلیه مشخصات موسسه و موسسین آن درج می‌شود، از قبیل اینکه مکان و مرکز اصلی این بنگاه در نیویورک است و مؤسسین، آقایان «مالکوم جانسن»، «چارلز گریفیث»، «جرج ب.برت» و «برت‌ای‌دگراف» هستند. در این آگهی درباره نماینده رسمی موسسه فرانکلین و حدود اختیارات وی آمده است:
...نماینده رسمی مؤسسه در کشور شاهنشاهی ایران، آقای «همایون صنعتی» صلاحیت دریافت کلیه ابلاغات و استعلامیه‌ها را دارد...
و در گواهینامه رسمی موسسه فرانکلین بطور علنی از مهم‌ترین اهداف موسسه، آشنایی و علاقه مندی مخاطبان دیگر کشورها به ایالات متحده آمریکا و ابعاد علمی و فرهنگی و اعتقادی اش عنوان شده است:
... «ملکولم جانسن»، «روبرت جی کراول»، «چارلزای گریفیت»، «رابرت‌ای دگراف» و «جرج ب برت»، مؤسسین فرانکلین طی نامه‌ای خواستار تشکیل مؤسسه‌ای غیرانتفاعی و مطابق با قانون مؤسسات غیرانتفاعی ایالت نیویورک می‌شوند:
1ـ نام مؤسسه پیشنهادی: مؤسسه انتشارات فرانکلین است
2ـ مقاصد و هدف‌های مؤسسه عبارتند از:
الف) برانگیختن علاقه مردم خارج از آمریکا به آزادی، حیثیت و رفاه جامعه بشر و پیشرفت دادن به این اصول از طریق نشر و توزیع مطبوعات در میان تمام مردم خارج از ایالات متحده آمریکا و قلمروهای آن. انتقال دانش و اطلاعات مربوط به ایالات متحده به سایر مردم جهان و برانگیختن علاقه آن مردم به تاریخ، حکومت، فرهنگ، اقتصاد، تکنولوژی، علم و تعلیمات مردم ایالات متحده.
مؤسسه فرانکلین منحصرا برای تأمین هدف‌های فوق‌الذکر تشکیل و اداره می‌شود. مؤسسه فوق‌الذکر برای پیشبرد مقاصد خود، اختیارات مفصله ذیل را خواهد داشت. منتهی این اختیارات فقط برای اجرای برنامه توزیع و نشر در کشورهای خارج ازایالات متحده آمریکا خواهد بود:
الف) طبع، صحافی و نشر و صدور و فروش و اهداء و توزیع کلی کتاب، مجله روزنامه و سایر هفته‌نامه‌ها و ماهنامه‌ها، رسالات، بروشورها، جزوه‌ها و هر نوع مطبوع دیگر به تمام زبان‌ها و در تمام کشورهای خارجی (اصطلاح مطبوع مشتمل است بر تمام دستورها و روندهایی که به این زبان‌ها با (یا بدون) عکس، نقشه، طرح و سایر نمایش‌های ترسیمی و تصویری بر روی کاغذ یا مواد مشابه تهیه می‌شود یا دوباره تهیه می‌شود)
ب)سفارش دادن برای تهیه، اقتباس،خلق و تولید نشریات مندرج در این گواهینامه، هم در ایالات متحده آمریکا و هم در سراسر جهان
ج) تحصیل حق ترجمه و اقتباس و دیگر حقوق مربوط به انواع و اقسام کتب حروف و تصویری مندرج در این گواهینامه، خرید و به اجاره دادن و تحصیل حق تولید و تجدید تولید این کتاب‌ها و...
7ـ تمام امضاءکنندگان ذیل این گواهینامه به سن رشد رسیده‌اند و حداقل دو سوم آنها تبعه ایالات متحده و لااقل یکی از آنها مقیم ایالت نیویورک است و از مدیران فوق الذکر لااقل یکی تبعه ایالات متحده و یکی مقیم نیویورک است...
«نور الله مرادی» درباره ماهیت موسسه فرانکلین می‌گوید:
«... فرانكلين يك مؤسسة آمريكايي بود. اصل اين مؤسسه در نيويورك بود و در ايران دو شعبه داشت: 1) تهران و 2) تبريز. علت اينكه در تبريز احداث شد تجارت كاغذ بود كه از راه اسكانديناوي مي‌آمد و كتاب‌هاي آمريكايي در زمينه‌هاي مختلف ترجمه و منتشر مي‌شد. اين مؤسسه شروع به كار با آموزش و پرورش كرد و كتاب‌هاي درسي مقطع دبستان را تدوين، نقاشي، آماده‌سازي و چاپ مي‌كرد...»
ارتباط فرانکلین و سازمان مرکزی آن در نیویورک آنچنان تنگاتنگ و حکم شعبه و مرکز را داشت که براساس اسناد برجای مانده، هر ماه باید گزارش فعالیت‌های موسسه در تهران به نیویورک فرستاده می‌شد. سندی در سال 1353 حکایت از دستورالعملی مبنی بر جمع آوری و ارسال گزارش‌های انجمن به نیویورک دارد. در آن سند آمده است:
...متمنی است گزارش عملیات ماهانه قسمت خود را به زبان انگلیسی به قسمت امور اداری ارسال فرمایید تا پس از جمع‌آوری و تهیه یک گزارش سراسری برای نیویورک فرستاده شود...
«علی‌اصغر مهاجر» (مدیر مؤسسه فرانکلین) نیز از صالح معاون اداری می‌خواهد که هر ماه گزارش عملیات قسمت‌های مختلف را برای نیویورک ارسال کند:
... خواهشمندم از ماه جولای 1974 به بعد هر ماه گزارش عملیات قسمت‌های مختلف مؤسسه را جنابعالی جمع و یک گزارش سراسری تهیه کنید و با امضای خودتان گزارش هر ماه را حداکثر در 5 روز اول ماه برای نیویورک ارسال بفرمایید...