چگونه هوش مصنوعی وارد شریان‌های حیاتی زندگی ما شده است- بخش نخست
خیـز بـزرگ برای نقطه‌زنی زیرساخت‌های هوش مصنوعی
فائقه بزاز
در دنیای پیچیده و عظیم فناوری، «محمد خوارزمی» هم پدر است و هم پدربزرگ؛ پدر جبر و پدربزرگ علوم رایانه... و شاید لحظه‌ای که این دانشمند مسلمان ایرانی، هزار سال پیش از تولد اینترنت، مفهوم الگوریتم را پایه گذاشت تصور نمی‌کرد نامش با پدیده‌های عجیب و شگرف عصر ارتباطات مانند هوش مصنوعی پیوند بخورد.
الگوریتم‌ها اجزائی جدانشدنی از زندگی ما هستند. از اپلیکیشن‌ها و رسانه‌های اجتماعی گرفته تا اینترنت اشیا، مسیریاب‌ها و اخیراً هوش مصنوعی که رخدادهای چشمگیری را رقم زده، گاه امید و گاه ترس و تأسف آفریده است. درواقع در شکل و شمایل پیچیده جنگ ترکیبی امروز تکنولوژی‌های نوپدید مانند ربات‌های کارگر، دنیای متاورس، خودروهای خودکار و بدون راننده، ربات‌های جراح و کالبدشکاف خبرساز شده‌اند تا مرزهای شگفتی را جابه‌جا کنند.
عصر هوش مصنوعی، جذاب و درعین‌حال ترسناک و شگفت‌انگیز است. دنیایی که باید با آن گام‌به‌گام حرکت کرد و حتی از آن پیشی گرفت. احتمال دارد هوش مصنوعی آن‌قدر هوشمند و خودآگاه شود که دیگر تحت کنترل انسان‌ها باقی نماند.
از همان روزهای ابتدائی پیدایش هوش مصنوعی و تبدیل چرتکه به ماشین‌حساب تا به امروز، دستاوردهای خاص و عجیب هوش مصنوعی پتانسیل عظیمی را برای همه ما به ارمغان آورده است.
از کاربرد این پدیده در معماری و حسابداری گرفته تا حوزه‌های سلامت، درمان و توانمندی‌های دفاعی و نظامی، مقاله‌نویسی و تألیف، مدیریت روشنایی از راه دور، آلودگی هوا، کنترل دما و... اما آنچه مهم است میزان توانمندی دانشمندان ایرانی در بومی‌سازی و دسترسی به لایه‌های عمیق‌تر زیرساخت‌های این فناوری است.
تسلط به زیرساخت‌ها به جای بهره‌برداری
ششم شهریورماه و در نخستین دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت چهاردهم با رهبر معظم انقلاب بود که ایشان با اشاره به رشد پرشتاب هوش مصنوعی در دنیا هشدار دادند: «اگر به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی نرسیم ممکن است در دنیا آژانسی برای هوش مصنوعی مثل انرژی اتمی تشکیل دهند و مانع پیشرفت کشور شوند.»
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این دیدار تأکید کرده‌اند: «امروز هوش مصنوعی با شتاب حیرت‌دهنده‌ای پیش می‌رود. در حال حاضر دستگاه‌های مختلف ما، نظامی و غیرنظامی از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند؛ اما این ما را فریب ندهد. در مسئله هوش مصنوعی، بهره‌بردار بودن امتیاز نیست، لایه‌های عمیقی دارد این فناوری باید در آن لایه‌ها مسلط شد. آن لایه‌ها دست دیگران است. اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع هوش مصنوعی را، این فناوری را تأمین کنید، فردا اینها یک ایستگاهی مثل ایستگاه اتمی، آژانس اتمی درست می‌کنند برای هوش مصنوعی که الان دارند مقدماتش را فراهم می‌کنند که اگر چنانچه به آن ایستگاه رسیدید باید اجازه بگیرید در فلان بخش از هوش مصنوعی استفاده کنید در فلان بخش دیگر حق ندارید استفاده کنید.»
تأکید ایشان به تلاش فرصت‌طلبان و قدرت‌طلبان دنیا برای محدود کردن دسترسی دیگر کشورها به برخی حوزه‌های هوش مصنوعی از طریق ایجاد آژانس هوش مصنوعی و دنبال کردن لایه‌های زیرساختی این عرصه، حکایت از نگاه دقیق ایشان و نیز اهمیت خاص این موضوع حیاتی دارد. به‌خصوص که هوش مصنوعی یک فناوری همه‌جانبه است و همه جنبه‌های عمومی زندگی مردم را تحت‌تأثیر خود قرار داده است.
دوروی سکه
غلبه هوش مصنوعی بر سرطان پروستات، هوش مصنوعی در خدمتِ پناه‌جویان، یک ربات در انگلیس مدیر مدرسه شد، هوش مصنوعی جان تازه‌ای به سیاست می‌دهد، گزارشی از اولین کنفرانس خبری ربات‌های انسان‌نما، ساخت پروتئین توسط هوش مصنوعی و... سرتیتر خبرهایی است که با یک جست‌وجوی کوچک مخاطب را به ژرفای دنیای جدید هوش مصنوعی می‌کشاند و تعمق در این عرصه به آنچه در ارتباط با هوش مصنوعی می‌دانیم ضریب می‌دهد.
به‌خصوص که این فناوری نوپدید مثل دارو گاه شفابخش است و گاه استفاده نابجا از آن مهلک است، گاه بسیار مفید و مؤثر است و گاهی ممکن است تهدیدی علیه بشریت و ارزش‌های انسانی باشد.
در همین راستا قطعنامه‌ای از سوی شورای حقوق بشر سازمان ملل در مورد هوش مصنوعی صادر شده است تا تدابیر نظارتی لازم اتخاذ شود. تدابیری که اگرچه در ظاهر ممکن است شامل اخذ تصمیمات لازم برای مدیریت هوش مصنوعی برای پیشگیری از تهدیدات احتمالی آن باشد، اما مانند موضوع استفاده از انرژی هسته‌ای در بطن خود دسترسی همگانی به این فناوری را محدود می‌کند. همان اتفاقی که پیش‌تر رهبر معظم انقلاب به آن تأکید فرموده بودند.
هوش مصنوعی و اینترنت
محصول انقلاب صنعتی چهارم
در زمانی زندگی می‌کنیم که انقلاب صنعتی چهارم و مباحث امپراطوری رسانه و اینترنت از اصول آن است. ابزاری که به قول کارشناسان غربی می‌تواند دنیا را به دهکده جهانی تبدیل کند. این مدل از انقلاب می‌تواند نتایج نامشخص و نگران‌کننده داشته باشد و باید هوشیار بود کارشناسان و دانشمندان غربی چه خوابی برای مردم دیده‌اند؟
دکتر زهرا عباسی، مدرس دانشگاه الزهرا و کارشناس رسانه در ارتباط با وقوع انقلاب چهارم صنعتی و بروز رقابت‌های جدید فناورانه در این عرصه از جمله اینترنت و هوش مصنوعی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «اولین انقلاب‌های صنعتی از بریتانیا شروع شد که سبب تحول و ماشینی شدن دنیا گردید. این نوآوری‌ها سبب تغییرات در کشاورزی، صنعت و تجارت و سبک زندگی مردم گردید. انقلاب سوم، انقلاب دیجیتال بود که مسیر دنیا را عوض کرد و البته سبب بروز آسیب‌هایی شد. این انقلاب منشأ ظهور فناوری‌های بود که قبل‌تر مردم آنها را در فیلم‌های علمی تخیلی دیده بودند. انقلاب صنعتی چهارم نیز اولین‌بار توسط «کلاس شواب» بنیانگذار مجمع جهانی اقتصاد مطرح شد که در کتاب‌های او حاکمیت اقتصاد، فناوری فرصت‌ها و تهدیدها، صنایع و الگوهای اجتماعی و اتصال‌های متقابل و اتوماسیون هوشمند مطرح شده است. درواقع مشاغل مجازی و دیجیتال مارکتینگ‌ها از نتایج انقلاب صنعتی چهارم است.»
این پژوهشگر در پاسخ به این سؤال که علت تأکید مقام معظم رهبری به اهمیت دسترسی به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی چیست؟ می‌گوید: «مشخص است اگر تعلل و کوتاهی در شناخت و تبیین زیرساخت‌ها که از ابزارهای مهم انقلاب چهارم هستند، داشته باشیم این کلیدداری و موفقیت را کشورهای دیگر تصاحب خواهند کرد. مثل انرژی هسته‌ای که کشورهای غربی در تلاش‌اند این تکنولوژی را به نام خود تصاحب کنند و علیه ملت‌های مظلوم به کار گیرند. همان‌گونه که علوم زیستی و پزشکی مربوط به انرژی اتمی را نیز در دسترس دیگران قرار نمی‌دهند. نکته دیگر اینکه ما می‌توانیم از هوش مصنوعی در علوم مختلف در پزشکی، شرکت‌های دانش‌بنیان، تکنولوژی‌های مختلف، صنعت خودروسازی، صنایع تجاری، چت‌بات‌ها و ربات‌ها مثل چت جی‌بی‌تی که برای گفت‌وگو با کاربران در فضای مجازی طراحی شده‌اند، استفاده کنیم. این فناوری در کل دنیا محبوبیت پیدا کرده و معمولاً به زبان فارسی نیستند و زبان اصلی چت‌بات‌ها غیرفارسی است. چت‌بات‌های خودآگاه ضمن درک سؤال مخاطب می‌توانند با تکیه بر تجزیه و تحلیل پاسخ‌های حقوقی، شرعی یا اعتقادی بدهند و جواب‌هایشان از پیش‌فرض شده نیست و مبتنی بر تحلیل خودآگاه خودشان است برای همین لزوم دستیابی به دانش فنی ارائه مدل‌های زبانی مبتنی بر هوش مصنوعی و بومی‌سازی این ربات‌ها بسیار ضروری است.»
وی در ارتباط بااهمیت بومی‌سازی هوش مصنوعی می‌گوید: «تحلیلگران معتقدند هوش مصنوعی باعث می‌شود نوآوری‌هایی در داخل کشور اتفاق بیفتد. در جهان امروز هوش مصنوعی در حال تبدیل‌شدن به کلیدی‌ترین فناوری برای پیشرفت حتی در عرصه‌های تجاری، اقتصادی، پژوهشی و حتی سیاسی است بااین‌حال استفاده از این امکان نیازمند تطبیق با شرایط بومی و محلی است که به‌صورت مؤثرتری به زیرساخت‌های کشور کمک کرده، منجر به تقویت حاکمیت ملی خواهد شد. کامل بودن هوش مصنوعی نقش مؤثری در خروجی‌های ساختارهای فرهنگی خواهد داشت و با بومی‌سازی می‌توانیم نوآوری‌هایی را در تولیدات داخلی مثل خودروسازی، در موضوعات فرهنگی، اجرائی کردن قوانین یا سیاست‌گذاری‌های بلندمدت و بر اساس چهارچوب‌های ایمنی، برای سیستم حاکمیتی خود تعریف کنیم.»
دکتر زهرا عباسی، در ارتباط با خطرات و تهدیدهای هوش مصنوعی خاطرنشان می‌کند: «هوش مصنوعی باید مطابقت‌های جدی با فرهنگ، زبان و نیاز جامعه داشته باشد. با شناخت دقیق و بومی از هوش مصنوعی خسارت‌ها به صفر می‌رسد. این فن‌آوری همان چاقوی دو لبه است. می‌تواند ضررهای غیرقابل‌انکار و جبران داشته باشد. اگر هوش مصنوعی کاملاً خودآگاه شود سبب نابودی دنیا خواهد شد. پس باید مدیریت آن حتماً در دست انسان باشد. اتوماسیون شغل‌ها از خطرات دیگر هوش مصنوعی است. خیلی کارگران شغل خود را از دست می‌دهند. اختلال در فرصت‌های شغلی سبب نابرابری اجتماعی می‌شود. گاهی نیز سارقین و هکرها از بدافزارها استفاده کرده رمزگذاری‌ها را می‌شکنند و سبب ناامنی و مشکلات می‌شوند. اتومبیل‌های خودران نیز می‌توانند برای ایجاد تصادف مصنوعی یا ترافیک‌های مصنوعی یا با افزایش وابستگی ما به فناوری هوشمند زندگی ما را بیشتر از گذشته مورد اختلال قرار دهند. یا سلاح‌هایی که توسط هوش مصنوعی به کار گرفته شده سبب انفجارها و ترورها و شهادت‌ها می‌شوند. دیپ‌فیک‌ها و شبیه‌سازی چهره و صدا یا بازنشر اخبار جعلی نیز از دیگر آسیب‌های این عرصه است که برای حریم خصوصی و امنیت سیاسی و اجتماعی می‌تواند تهدیدکننده باشد.»
تهدیدهایی در حال تبدیل به واقعیت
هوش مصنوعی پتانسیل بزرگی برای ملت‌هاست و می‌تواند زندگی را آسان‌تر کنند همان‌گونه که ابررایانه‌های امروزی توانسته‌اند شاهکارهای بزرگی خلق کنند؛ ابرکامپیوتر هوشمند «واتسون»، متعلق به شرکت آی‌بی‌ام، هزاران‌هزار مورد پزشکی را به عنوان ورودی دریافت می‌کند و در برخورد با نمونه‌های جدید بیماری را تشخیص می‌دهد. بررسی‌ها نشان داده‌اند که تشخیص واتسون از تشخیص بسیاری از پزشکان متخصص بهتر است.
یک چت جی بی‌تی به نام «سوفیا» در تاک‌شو شرکت می‌کند، با مردم مکالمه می‌کند و پاسخ‌های آگاهانه می‌دهد.
ابررایانه «اسپیناکر» دانشگاه منچستر، قادر به پردازش 200 تریلیون فعالیت در هر ثانیه است و به‌این‌ترتیب می‌تواند نورون‌های بیولوژیکی بیشتری را در زمان کمتری پردازش کرده، اولین تلاش برای ایجاد یک مدل واقعی از مغز انسان است.«پتافلوپ» مستقر در مرکز محاسبات بارسلونا توانایی انجام بیش از یازده هزار تریلیون عملیات در ثانیه را دارد.
اینها نمونه‌هایی از اعجاز هوش مصنوعی است. اما این پدیده کنار اعجاز، چالش‌های زیادی مربوط به سرقت ادبی، نابودی و کشتار بی‌رحمانه انسان‌ها و نابرابری در توزیع ثروت و قدرت، بیکاری و نابرابری، زوال محیط‌زیست و... را نیز به همراه دارد که ترسناک‌ترینش سوءاستفاده از این امکان برای نابودی انسان‌هاست. موضوعی که سبب شد تا «جفری هینتون» پدرخوانده هوش مصنوعی از گوگل استعفا کند.
«جفری هینتون» که به همراه ۲ تن از دانشجویان خود در دانشگاه تورنتو در سال ۲۰۱۲ یک شبکه عصبی مبتنی بر هوش مصنوعی و پیش‌گام سیستم چت جی بی‌تی را ساخته بود، گوگل را ترک کرده است.
وی می‌گوید: برای اینکه بتواند آزادانه در مورد خطرات هوش مصنوعی صحبت کند، استعفا کرده و تا حدی از سهم خود در رابطه با توسعه هوش مصنوعی پشیمان است.
به گفته هینتون، وی تا سال گذشته معتقد بود گوگل «محافظ مناسب» این فناوری بوده است، اما زمانی که مایکروسافت شروع به استفاده از ربات چت در موتور جست‌وجوی Bing کرد، شرایط وارونه شد.
هینتون، گفته است که برخی از خطرات چت ربات‌های هوش مصنوعی بسیار ترسناک بوده، هشدار داده است که ربات‌ها می‌توانند باهوش‌تر از انسان‌ها شوند و ممکن است مورد سوءاستفاده قرار بگیرند و هنگام استفاده از آنها تشخیص میان حقیقت از تخیل سخت خواهد بود.