اجـرای شریعـت سخت‌افـزاری یا نرم‌افـزاری؟
علی صالحی‌منش
سخن در این است که شیوه اجرایی کردن احکام توسط حکومت اسلامی چگونه باید باشد؟ آیا حکومت اسلامی باید با تلاش در زمینه‌های فرهنگی و با ایمان افزایی کاری کند که جامعه خود رفتار صحیح را انتخاب کند یا اینکه باید با بگیر و ببند و رفتار سخت و توسل به زور مردم را ملزَم به رعایت احکام اسلامی کند؟
به نظر می‌رسد جنبه رحمانیت اسلام و اهمیت و ارزش مومن و آیاتی که ایمان اکراهی را نفی می‌کند(1) و امثال آن، چنین به دست می‌آید که استفاده از ابزارهای سخت برای تحقق شریعت ممنوع است، به‌خصوص که در نگاه اسلامی ارزش عمل به نیت آن است و عمل از روی اجبار بی‌فایده و بی‌ارزش
قلمداد می‌شود.(2)
پیش از پاسخگویی به این شبهه این نکته را باید توجه داشت که بر خلاف آنچه طرفداران این فکر
(یعنی ممنوعیت استفاده از ابزارهای سخت‌افزاری برای اجرای شریعت) القاء می‌کنند، هیچ‌گونه تقابل و تنافی‌ای بین حرکت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری نیست، همان‌گونه که در بسیاری از موارد در سرتاسر جهان قوانین، همزمان با ابلاغ و اجرا، توسط دستگاه‌های فرهنگی نیز تبلیغ می‌گردند و این دو مکمل یک جریان «رفتارساز» در جامعه محسوب می‌شوند.
پاسخ تفصیلی این مطلب نیازمند مجالی گسترده‌تر از این وجیزه و بررسی یک به یک ادله طرفداران این نظریه است(3)، اما درعین حال به موارد روشنی از نقض این نظریه در منابع اسلامی اشاره می‌کنیم تا روشن شود که چنین رویکردی بدون شک برخلاف رویه مقبول اسلامی است:
همان‌گونه که قرآن روش‌هایی مثل موعظه و جدال احسن را برای گسترش دین بیان کرده، در عین حال در مواردی هم روش‌های بسیار سختگیرانه‌ای همچون جنگ و قتال(4) و تحریم اجتماعی(5) و اجرای حدود(6) و برخورد بسیار تند با برخی گناهکاران(7) و امثال آن را تعیین کرده است.
در سیره عملی اهل‌بیت(ع) نیز موارد متعددی از سختگیری حکومتی برای اجرائی شدن احکام دیده می‌شود، از اجرای قصاص و حدود حتی بر بزرگان(8) گرفته تا سختگیری بر عاملان و دست نشانده‌های حکومت در امور مالی و امثال آن(9) تا جایی که تعدادی از آنان فرار کرده و به دشمنان پیوستند؛ از سوی دیگر این جدیت در مقابله با متخلفین از احکام شرعی هم شامل موارد کاملا عمومی همچون فساد اقتصادی مسئولین و هم شامل مواردی که به مراتب از مسئله حجاب شخصی‌تر به نظرمی رسد همچون خوردن غذای حرام(10) و یا خودارضایی (11)و امثال
آن می‌شود.
افزون بر این، در دین اسلام مواردی از اجبار و الزام حکومتی نسبت به احکام شرعی حتی در عبادات دیده می‌شود، مانند: نمازجمعه (در زمان امام معصوم)(12)، زکات(13)، اذان، حج(14) و...، که نشان از این دارد که اسلام با ترویج سخت‌افزاری و قانونی به طور کلی و مطلق مخالف نیست، بلکه از نظر اسلام این دو باید با هم باشد، در روایتی کوتاه اما پر معنا که جناب یحیی الطویل از امام صادق(ع) نقل کرده است چنین می‌خوانیم: «مَا جَعَلَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ بَسْطَ اللِّسَانِ وَ كَفَّ الْيَدِ وَ لَكِنْ جَعَلَهُمَا يُبْسَطَانِ مَعاً وَ يُكَفَّانِ مَعاً؛ هیچ‌گاه خداوند چنین تشریع نکرده است که زبان باز و دست بسته باشد، بلکه تشریع خداوند چنین است که دست و زبان با هم باز باشند و با هم بسته شوند».(15)
کوتاه سخن آنکه در اجرای احکام و قوانین اسلام عرصه نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مکمل یکدیگر است و با هم تنافی ندارد، هرچند که اولویت با عرصه نرم‌افزاری و کار فرهنگی و آگاهی بخشی به افراد جامعه است و پس از اتمام حجت نوبت به عرصه سخت‌افزاری و اعمال قانون و سختگیری‌های لازم می‌رسد.
______________________
1. همچون: بقره /256 و یونس/ 99.
2. این شبهه با رویکردهای مختلفی بیان شده است از جمله جناب آقای سروش محلاتی در ضمن مقالات ده‌گانه با عنوان «دولت و ابزارهای الزام به شریعت» سعی در اثبات این مطلب در مورد تمامی احکام و با رویکرد فقهی دارد. همچنین جناب آقای محمد‌علی ایازی درخصوص بحث حجاب با شیوه‌های گوناگونی در صدد اثبات این مطلب بر آمده است؛ نک: ایازی، محمد‌علی، بررسی الزام حجاب در حکومت دینی، فصلنامه کتاب زنان، صص 177-178 سال نهم، شماره 36، تابستان 1386.
البته در این مقاله به دلیل رعایت اختصار به شکل بسیار موجز به برخی از این استدلال‌ها اشاره شده است.
3.نویسنده در نشستی علمی با عنوان «بررسی فقهی الزام حکومتی در مسئله حجاب» که در تاریخ 30/10/96 در پژوهشگاه فقه نظام در قم برگزار شد به پاسخ تفصیلی این شبهه و برخی دیگر از شبهات پرداخته است که علاقه‌مندان می‌توانند به گزارش‌های منتشر شده از این نشست مراجعه کنند.
4. آیات در این معنا فراوانند، همچون (بقره/ 193)، (بقره/ 191) (توبه / 73، تحریم / 9) و.... ادله‌ای که فقیهان برای جهاد ابتدایی اقامه کرده‌اند از همین قبیل است.
5. از آن جمله است: «ماجرای مسجد ضرار(توبه/ 108)، منع از نماز میت خواندن بر منافقین و حضور بر سر قبر آنها (توبه/ 84) رویگردانی از منافقین (توبه/ 95)، امر به مبارزه و سختگیری با منافقین(توبه/73، تحریم/9)، تحریم اجتماعی رویگردانان از جنگ (توبه/ 118 و توبه/ 83) عدم جواز ازدواج با زن و مرد زناکار(نور/ 3 ).
6. جریان حد بر زن و مرد زناکار(نور/ 2)، جریان حد بر زن و مرد سارق (مائده /38) حد قذف (نور/ 4) فقیهان و مفسران تاکید دارند که این‌گونه احکام از وظایف حکومت است.
7. ازجمله در مسئله ربا، سخت‌ترین برخورد حکومتی با رباخواران شده است: (بقره / 279).
8. همچون اجرای حد شرابخواری بر نجاشی شاعر توسط امیرالمؤمنین(ع) (الغارات ج 2، ص 369؛ شرح ابن ابی الحدید، ج 4، ص 90؛ بحارالانوار، ج33، ص 273) واجرای قصاص بر عبید‌الله بن عمر (البدءوالتاريخ، ابن طاهر مقدسی، مکتبه الثقافه الدینیه، بی‌تا، ج5، ص:218؛ أنسابالأشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، دارالفکر، بیروت، 1417هـ.ق، ج2، ص:295).
9. از این جمله است برخورد حضرت امیر(ع)با یزید بن حجبه که از والیان و اصحاب حضرت بود، اما سختگیری‌های حضرت در نهایت او را به سمت معاویه کشاند. (شرح الاخبار في فضائل الائمه الاطهار ، ج2، ص 96؛ فتوحالبلدان،ص:311).
10. الکافی،کلینی، محمد بن یعقوب، دار الكتب الإسلاميه، تهران، 1407هـ.ق، ج 7، ص 265؛ وسائل الشیعه، شيخ حر عاملى، محمدبن حسن، ج 28، ص 370.
11. الکافی، ج 7، ص 269؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 352.
12. تفسیر نور الثقلین، عروسى حويزى، عبد على، اسماعیلیان، قم، 1415هـ.ق، ج 5 ص 778.
13. دعائم الإسلام و ذكر الحلال و الحرام و القضايا و الاحكام، ابن حيون، نعمان بن محمد مغربى، مؤسسه آل‌البيت، قم 1385هـ.ق، ج1 ص 253؛ بحار الانوار ج 93، ص86.
14. الکافی، ج4 ص 272؛ وسایل الشیعه ج 11 ص23.
15. الکافی، ج 5، ص 55؛ وسائل الشیعه، ج15، ص 143.