فرار مالیاتی مسئله همه دولت‌ها بوده، به طوری که این مسئله نقش مستقیمی در کاهش یا افزایش درآمدهای دولت ایفا می‌کند. کارشناسان نظام مالیاتی می‌گویند؛ نظام مطلوب مالیات‌ستانی علاوه بر اقتصاد در سایر حوزه‌ها از سلامت و سیاست تا آموزش و امنیت مزایای خود را نشان خواهد داد. با این حال، بسیاری به دلیل توسعه‌نیافتگی نظام مالیاتی به آن به چشم زیان و نه هزینه اجتماعی نگریسته می‌شود.

یکی از منابع مهم و پردرآمد دولت‌ها برای هزینه‌های عمومی و جلوگیری از نابرابری اجتماعی مالیات است. کارشناسان، راه‌های گریز از پرداخت درصدی از درآمد یا دارایی که تحت عنوان مالیات تعیین می‌گردد، فرار مالیاتی می‌گویند.

فرار مالیاتی از مصادیق فساد اقتصادی و اجتماعی می‌باشد که معمولاً افراد با سندسازی یا ریا، درآمد و دارایی خود را کمتر از آنچه که هست بیان می‌کنند، که قانون با این‌گونه افراد برخورد می‌کند.

انواع فرارهای مالیاتی

عدم ثبت دقیق یا کمتر نوشتن مقدار فروش یا درآمد در دفاتر مخصوص، ساختن کد اقتصادی جعلی و یا استفاده پنهان از نام یا یک برند دیگر بدون مجوز لازم، تشکیل حساب‌های ساختگی، عقد قراردادهای صوری، فاکتورهای ساختگی، مشتریان جعلی، دست‌کاری در ترازو یا همان وسایل اندازه‌گیری جهت کم‌فروشی و سوءاستفاده و دیگر مواردی از این قبیل به ‌نوعی فرار مالیاتی محسوب می‌شود. قانون، بسته به نوع و میزان فرار مالیاتی، مجازات‌های متفاوتی در نظر گرفته شده است.

چرا برخی فعالان اقتصادی از پرداخت مالیات فرار می‌کنند؟ رضا پیراسته، فعال اقتصادی در پاسخ به این سؤال به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «فرار مالیاتی دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد. با وجود پیشرفت‌های اقتصادی و راه‌های کسب و کارهای مختلف، امکان تشخیص درآمد افراد برای تعیین مالیات عادلانه سخت‌تر شده است.»

او ادامه می‌دهد: «مشاغل پنهان، بی‌توجهی به وضع جامعه و اقتصاد کشور، نبود ناظر در مراحل مختلف کاری برای کسب و کارهای مختلف، سوءاستفاده از رانت‌های مختلف و... عواملی هستند که موجب فرارهای مالیاتی می‌شوند.»

به گفته این فعال اقتصادی، مهم‌ترین راهکار مقابله با فرار مالیاتی، علاوه بر بسترهای مناسب و عادلانه، فرهنگ‌سازی و افزایش اعتماد مردم به دولت است.

پیراسته می‌افزاید: «اگر هر فردی در جامعه، خود را موظف بداند برای حل مشکلات جامعه تلاش کند و با پرداخت بموقع مالیات به دولت در تأمین هزینه‌های عمومی  و کاهش فاصله طبقاتی کمک نماید بسیاری از تبعیض‌ها حل خواهد شد. اما متاسفانه بسیاری از افرادی که درآمد بیشتری دارند بیشتر از مالیات دادن فرار می‌کنند.»

او تصریح می‌کند: «فرار مالیاتی اقتصاد کشور را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و هزینه‌های جبران‌ناپذیری برای دولت دربر دارد که صرف وقت و انرژی یکی از این موارد است. عدم تحقق درآمدهای مالیاتی دولت و همچنین وصول ناکافی مالیات‌ها در کشور علی‌رغم پتانسیل بالای مالیاتی، همواره یکی از مشکلات اساسی دولت و سازمان امور مالیاتی بوده است.»

به گفته این فعال اقتصادی؛ پایین بودن درآمدهای مالیاتی و کسری بودجه دولت‌ها، یکی از مهم‌ترین مشکلات کشور می‌باشد که دو دلیل عمده آن فرار مالیاتی ناشی از اقتصاد غیررسمی و وقفه‌های طولانی جمع‌آوری درآمدهای مالیاتی است.

سامانه سوت‌زنی سد راه فراریان مالیاتی

علی‌رغم تاکید سازمان امور مالیاتی بر استفاده مشاغل گوناگون از دستگاه‌های کارتخوان، هنوز برخی به دنبال فرار از شفافیت هستند تا مالیات کمتری پرداخت کنند. 

«بخشی از جامعه پزشکی به دنبال استفاده از کارت به کارت یا پول نقد به جای کارتخوان است که برای تعدادی از آنها اخطاریه ارسال شده است.»

این را مهدی موحدی، سخنگوی سازمان امور مالیاتی می‌گوید. او می‌افزاید: «از سال ۱۳۸۹ استفاده از کارتخوان برای پزشکان الزام شد، پزشکان موظف به نصب دستگاه کارتخوان شدند تا درآمدشان شفاف شود تا مانند کارگران و کارمندان مالیات بدهند و دِین خود به جامعه را پرداخت کنند. سازمان امور مالیاتی به دنبال شفافیت و راه‌های مختلف و متنوع در شناسایی فرارهای مالیاتی است. در همین راستا سامانه سوت‌زنی را فعال کرده ایم تا بسیاری از مردم وقتی با موضوع کارت به کارت، دریافت پول نقد و یا سکه مواجه می شوند گزارش تخلف را ثبت کنند.»

سخنگوی سازمان امور مالیاتی کشور ادامه می‌دهد: «از طریق سامانه و روش‌های مختلف از جمله رصد حساب‌های بانکی مشکوک به تجاری، پزشکانی که تخلف کرده بودند شناسایی شدند و اسامی آنها به ادارات کل کشور و سازمان نظام پزشکی ارسال شده است.»

او با تاکید بر اینکه شناسایی عدم استفاده از کارتخوان‌ها ادامه دارد، می‌افزاید: «پزشکانی که اسامی آنها ثبت شده است از مزایای تبصره ۱۰۰ سازمان امور مالیاتی محروم شدند این افراد به عنوان افراد مارک دار هستند که باید مالیات واقعی را پرداخت کنند. یک‌سری از پزشکان نظام پزشکی با حساب‌های شخصی کار نمی‌کنند و در بعضی از موارد از حساب منشی، خانواده و یا یک حساب تجاری دیگر استفاده می‌کردند، حساب‌های مشکوک به تجاری شناسایی و به پرونده مالیاتی متصل شد. ضمن اینکه شناسایی پزشکان متخلف از طریق بازرسی‌های میدانی نیز صورت می‌گیرد.»

موحدی با بیان اینکه برای شناسایی اصنافی که از کارتخوان استفاده نمی‌کنند نیاز به ابزارهای پیشرفته‌تر داریم، اظهار می‌دارد: «تنها پزشکان نیستند بلکه اقشار مختلف از اصناف نیز هستند که به دنبال فرار مالیاتی هستند. در همین راستا از روش‌های نوآورانه و بدیع برای شناسایی این افراد استفاده می‌کنیم. رویکرد سازمان امور مالیاتی داده محوری است که تلاش کردیم تا مالیات‌ستانی عادلانه را رقم بزنیم مالیات از اصناف به دو شکل است یکی از طریق تسلیم اظهارنامه و دیگری تبصره ماده ۱۰۰ قانون مالیات‌های مستقیم است این تبصره برای مشاغل خرد است مودیانی که درآمدی سالانه آنها کمتر از 

۶ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان باشد بر این اساس بدون اینکه به آنها مراجعه کنیم فروش حاصل از دستگاه‌های کارتخوان و حساب‌های تجاری که معرفی کرده بودند را شناسایی کردیم.»

سخنگوی سازمان امور مالیاتی کشور خاطرنشان می‌کند: حساب‌های مشکوک به تجاری را در تفاهمنامه‌ای با بانک مرکزی دنبال می‌کنیم تا جایی که صرفا مواردی که ناظر بر فعالیت مشکوک به تجاری است را شناسایی کردیم. امسال ۵۱۵ سلبریتی شناسایی شدند. تعدادی از این افراد از طریق شرکت‌های تبلیغاتی و تعدادی از طریق گردش حساب و سایر موارد شناسایی شدند برای ۱۲۳ سلبریتی، کار تشخیص مالیات صورت گرفته است اما مالیاتی که خودشان ابراز کرده‌اند تناسبی با درآمدشان ندارد.

او می‌افزاید: «برخی مدعی شدند که سلبریتی‌ها در فضاهای ممنوع و فیلترینگ فعالیت کرده‌اند و چرا باید مالیات پرداخت کنند. این در حالی است که هر چند این فضا فیلترینگ شده است ولی این افراد فعالیت اقتصادی داشته‌اند و میلیارد میلیارد به حساب آنها وارد می‌شود و باید مانند کارمندان و کارگران که مالیات پرداخت می‌کنند، باید مالیات بدهند.»

دادستان عمومی و انقلاب تهران اعلام کرده بود؛ با توجه به اینکه فرار مالیاتی جرم است؛ در مکاتبه با وزیر امور اقتصادی و دارایی مقرر شد که چنانچه در این زمینه گزارشی اعلام شده است، مراتب با ذکر شماره و تاریخ به دادستان اعلام شود.

به گفته او در مکاتبه با وزیر اقتصاد تصریح شده چنانچه تاکنون گزارش و اعلام جرمی در این خصوص صورت نگرفته است؛ ضمن مستندسازی در خصوص افرادی که فرار مالیاتی آنها مربوط به حوزه قضایی تهران است، مراتب را به همراه مستندات در مورد هر فرد به صورت مجزا با معرفی نماینده به دادستان تهران اعلام و موارد مربوط به سایر استان‌‎ها را به دادستان‌های مربوطه اعلام کنند.

وزیر امور اقتصادی و دارایی نیز در برنامه تلویزیونی ثریا از شناسایی ۱۷۶ هزار نفر با گردش مالی ۷۰۰ هزار میلیارد تومان، بدون پرداخت مالیات حتی به اندازه یک کارگر یا کارمند، شناسایی ۸۰۰  مورد کد ملی افراد زیر پنج سال با تراکنش بالای میلیارد و شناسایی یک هزار و ۱۰۰ کد ملی متعلق به اشخاص پنج تا ده سال با تراکنش بالای میلیارد خبر داده بود.

اهمیت مالیات در تامین یا کسری بودجه دولت

زمانی که درآمدهای مالیاتی دولت محقق نمی‌شود، دولت برای جبران کسری بودجه خود به چاپ اسکناس و استقراض از بانک مرکزی روی می‌آورد. این نوع روش تأمین مالی حجم نقدینگی در سطح کشور را افزایش داده و موجب تورم شدید و افسار گسیختگی خواهد شد که می‌تواند سبب فلج شدن اقتصاد یک کشور شود.

به این ترتیب لازم است با اخذ سیاست‌های کارشناسی شده به اصلاح نقاط ضعف سیستم مالیاتی کشور پرداخته شود. هنگامی که درآمدهای مالیاتی با وقفه‌ای چندماهه جمع‌آوری می‌شوند، اساساً به دلیل وجود تورم ماهانه، مقداری از ارزش اسمی خود را از دست می‌دهند. همچنین هرچه وقفه‌های جمع‌آوری مالیات بیشتر شود، فرصت برای فرار و اجتناب مالیاتی نیز افزایش می یابد.

محمد رضایی، کارشناس مسائل اقتصادی در این باره می‌نویسد: «به منظور جلوگیری از فرار مالیاتی و ضربه به اقتصاد کشور، اخذ مالیات بر ارزش افزوده در کشور لازم است. در حال حاضر مالیات بر ارزش افزوده در 135 کشور دنیا پیاده شده است و این نوع مالیات هم اکنون در کشورهای فقیر، غنی، کشورهای غرب آسیا و کشورهای حاشیه ایران اجرا می‌شود.»

او ادامه می‌دهد: «به منظور ساماندهی مالیات‌ها و اخذ مالیات به صورت اصولی و صحیح پیاده‌سازی مالیات بر ارزش افزوده الزامی به نظر می‌رسد. بررسی مالیات بر ارزش افزوده بر اساس اصل 85 تجربیات کشورهای مختلف، شیوه اجرا و امکانات مورد نیاز برای اجرای آن، راهکارهای عملیاتی برای جلوگیری از ورود آسیب به اقشار آسیب‌پذیر با اجرایی شدن آن مورد بحث و تبادل‌نظر قرار گرفت. در حال حاضر در کشور فرارهای مالیاتی صورت می‌گیرد بنابراین ساماندهی مالیات‌ها، دریافت مالیات به صورت منطقی و اجرای مالیات بر ارزش افزوده الزامی است.»

رضایی معتقد است: «در بیشتر کشورها، بخش عمده‌ای از منابع درآمدی دولت از طریق مالیات تامین می‌شود. سهم مالیات از کل درآمدهای عمومی در میان کشورها متفاوت است و میزان آن بستگی به سطح توسعه و ساختار اقتصادی آنها دارد. در این میان فرار مالیاتی و گریز از مالیات در کشورها باعث شده است تا درآمدهای مالیاتی کشورها همواره از آنچه که برآورد می‌شود کمتر باشد و تمامی کشورها تلاش خود را برای کاهش این دو پدیده به کار می‌گیرند یا از طریق اصلاح نظام مالیاتی به چاره‌جویی برمی‌خیزند.»