فرشته محیطی
صبر و شكيبايي كه به معناي حبس و نگهداري، سر هر چيز و سنگ سخت و استوار (ترتيب العين ج 2 ص 966 و معجم مقاييس اللغه ج 3 ص 329) آمده است در كاربردهاي قرآني به معناي امساك و خودنگهداري در تنگناها و خويشتنداري به مقتضاي حكم عقل و شريعت يا خودداري از چيزي كه عقل و شريعت حكم به خويشتنداري در آن موارد مي‌كند، مي‌باشد.
از اين رو همواره در بينش و نگرش قرآني و اسلامي از صبر به عنوان فضیلتي برتر ياد شده است و آيات و روآيات بسياري در ارزش آن وارد شده و مردمان را به برخورداري و ايجاد و تحقق آن در نفس دعوت و تشويق كرده‌اند.
آنچنان در فضیلت و ارزش آن در حوزه اخلاق فردي و هنجارهاي اجتماعي و تربيتي سخن به ميان آمده است كه گاه برخي‌ها به ويژه صاحبان قدرت و حاكميت باطل از آن براي دستيابي به اهداف سوء خود استفاده كرده و معناي خاصي را در اذهان مردم تقويت و جا ‌انداخته‌اند تا بتوانند رفتارهاي ستمگرانه و ضد هنجاري و مردمي خويش را توجيه و به اعمال خود مشروعيت ديني و سياسي بخشند.
از اين رو از مباحث پردامنه و پرمسئله‌اي است كه در حوزه‌هاي مختلف اعتقادي و اجتماعي و بيشتر سياسي مطرح مي باشد.
براي شناخت صبر مفيد و سازنده و صبر تحريف شده، بازخواني آيات قرآن به عنوان منبع اصلي فضیلت بخشي به آن در حوزه‌هاي مختلف ضروري و بايسته است.
از اين رو در اين نوشتار با اشاره به كاركردهاي صبر و آثار آن در زندگي دنيوي و اخروي تلاش مي شود تا مفهوم درست و قرآني آن تبیین شود.
***
نقش شکیبایی در زندگي
صبر در كاربردهاي قرآن به معنای خويشتنداري فرد در مقابل امور زندگي است، به گونه‌اي كه در برابر مشكلات و تنگناهاي زندگي جزع و فزع نکند بلكه با تحمل و مهار نفس واكنش‌هاي عقلاني از خود نشان دهد.
بنابراين مي‌توان گفت كه صبر به معناي مقاومت در برابر احساسات و عواطف و طغيان آن در برابر كنش‌هاي دروني و بيروني است.
به اين معنا كه شخص هنگامي كه در برابر كنش‌هاي دروني و بيروني و فعل و انفعالات خاصي قرار مي‌گيرد افزون بر عقل وي احساسات و عواطفش متاثر شده و در برابر كنش‌هاي دروني و بيروني شديد و خاصي، واكنش‌هايي هيجاني از خود بروز مي‌دهد.
اگر شخص در اين حالات‌، رفتار و واكنش‌هاي خويش را متاثر از عواطف و احساسات برانگيخته شده و هيجاني انجام دهد بي گمان ممكن است دچار رفتارهاي سوء و حتي نابهنجار شود و بيرون ازدايره عقل، اخلاق و قانون و شريعت عمل كند. در حقيقت احساسات و عواطف هيجاني و برانگيخته شده است كه رفتارهاي وي را مديريت
مي‌كند.
قرآن براي اينكه رفتارهاي انساني هرگز بيرون از دايره عقل و حكمت و مصلحت نباشد و در دايره احساسات وعواطف مديريت و مهارشده انجام پذيرد‌، به صبرو شكيبايي به عنوان يك فضیلت اخلاقي و توان ويژه در شخص مي‌نگرد و با بهره‌گيري از سازو كارها و عواملي كه از آن به عوامل ايجادي صبر ياد مي‌شود شخص را در مسير كمالي قرار مي‌دهد.
در حقيقت صبوری در آموزه‌هاي قرآني به معنای مديريت و كنترل احساسات و عواطف هيجاني و برانگيخته شده و هدايت آن به سمت و سوي درست و كمالي است. انسان هر گاه در برابر مشكلات و عوامل تحريكي خاصي قرار گيرد تحت تاثير عواطف و احساسات برانگيخته شده‌، رفتارها و واكنش‌هاي تند و شديدي بروز مي دهد كه دراغلب موارد شخص را گرفتار بحران‌ها و پيامدهاي شديدتر مي‌كند و به اصطلاح از چاله به چاه مي‌اندازد.
در اين زمان است كه صبر و شكيبايي تربيت شده به شخص كمك مي كند تا مديريت و مهار احساسات و عواطف را در اختيار گيرد و بر اساس اصول عقلاني و اخلاقي و قانوني و شرعي عمل کند و از بسياري از بازتاب‌ها و پيامدهاي عمل بر پايه عواطف و احساسات تشديد شده در امان بماند.
قرآن براي دستيابي به اين حالت، روش‌ها و سازوكارهايي را بيان مي‌كند كه در حقيقت شيوه‌هاي تربيت نفس براي مديريت عواطف و احساسات برانگيخته شده است.
از اين عوامل در آيات به عنوان عوامل تربيتي ياد مي‌شود كه مهم‌ترين آنها را مي‌توان در حوزه‌هاي بينشي و اعتقادي جست‌وجو كرد.
به اين معنا كه قرآن به شخص اين فرصت و آموزش را مي‌دهد كه مديريت هستي به دست خداوند حكيم و دانا و توانايي است و هيچ امري بيرون از حكومت و مالكيت او انجام نمي‌شود و اگر امري از سوي برخي‌ها ضد مسير تكاملي او انجام و تحقق مي‌يابد از باب آزمون و يا تقويت و يا فعليت‌یابی توانايي‌هاي سرشته در وي است و اينكه هر كسي رفتاري از روي ستمگري و بي عدالتي انجام دهد در قيامت و معاد باید پاسخگوي آن باشد.
ايجاد چنين تفكر و نگرشي در آدمي عامل مهم در ايجاد صبر و شكیبايي در انسان است.
آثار صبوری
هدف اين نوشتار بیان عوامل ايجادي صبر نیست بلکه به بررسی كاركردهاي شكيبايي در زندگي می‌پردازد. اما آثار صبوری مي‌تواند بسيار متعدد و متنوع باشد؛ زيرا بسياري از مشكلات آدمي ناشی از رفتارهايي است كه برخاسته از عواطف و احساسات تشديد شده و غير كنترل شده مي‌باشد.
اين گونه است كه شخص در پي حادثه‌اي و يا كنش‌هاي سخت و تند كه احساسات و عواطف وي را بر مي‌انگيزد عمل مي‌كند و واكنش‌هاي شديدتر و تندتري از خود بروز مي‌دهد كه نتيجه آن بيرون رفتن از حكم عقل و شريعت و قانون و اخلاق است. اما در پي واكنش‌هایی که شخص بروز می‌دهد دچار پشيماني و‌اندوه مي‌شود و بر سر خويش مي‌زند كه چرا واكنش سريع و بيرون از دايره اخلاق و عقل و قانون و شريعت داشته است و دلي را شكسته و يا شخصي را كشته و يا آسيب‌هاي جدي به خود و يا ديگري وارد کرده است و اي كاش مهار نفس خويش را به دست مي‌گرفت و اين گونه بر اساس عواطف و احساسات عمل نمي‌كرد تا الان از آسيب‌هاي واكنش‌هاي نابخردانه خود در امان مي‌ماند.
مدیریت و مهار نفس
مي‌توان گفت نخستين و اصلي‌ترين اثري كه صبر در زندگي انسان دارد مديريت و مهار نفس و خويشتنداري در برابر ناملايمات زندگي و بروز واكنش‌ها بر اساس عقل و قانون و شريعت و اخلاق و خودداری از نشان دادن واکنش‌های تند و احساسی و بعضا پشیمان‌کننده است.
قرآن در آيه 112 و 115 سوره هود صبر را عاملي مهم براي دوري از طغيانگري مي‌شمارد. به كارگيري واژه طغيان نشان مي‌دهد كه عمل و واكنشي كه بيرون از دايره فضیلت اخلاقي و هنجاري صبر انجام مي‌شود عمل و واكنشي بيرون از دايره قانون و شريعت است؛ زيرا طغيان به معناي بيرون رفتن از دايره قانون است.
بنابراين صبر شخص را از عمل‌هاي بيرون از محدوده‌هاي قانوني و شرعي باز مي‌دارد و نمي‌گذارد در هنگام برخاستن عواطف و احساسات تحريك شده، عملي بيرون از دايره قانون انجام دهد و نسبت به قانون طغيان ورزد و رفتاري بيرون از دايره آن انجام دهد.
از آنجا كه عوامل تحريك عواطف و احساسات مي‌تواند به دو دسته عوامل تحريك خشم و يا شادي باشد مي‌توان گفت كه صبر دو گونه كاركرد متفاوت دارد.
به اين معنا كه شخص را از عمل‌ها و واكنش‌هاي احساسي بر خاسته از خشم و شادي حفظ مي‌كند و نمي‌گذارد تا طغيان كرده و عملی ضد قانوني و هنجاري و اخلاقي از خود بروز دهد؛ اعمال و رفتارهايي كه يا متاثر از خشم زياد و يا شادي غير كنترل شده است.
بسيار ديده شده است كه شخص تحت تاثير كنش‌هايي رفتارها و واكنش‌هايي را بروز مي دهد كه مردمان از آن به نابخردي ياد مي كنند. اين واكنش‌ها مي تواند واكنش‌هاي مرتبط با خشم و يا شادي مفرط باشد. از اين رو در شادي‌ها و خشم‌هاي افراطي از دايره قانون و هنجارها بيرون مي رود.
قرآن موارد چندي را نشان مي‌دهد كه رفتار شخص در حوزه افراط در شادي بوده است و او به سبب نداشتن صبر نتوانسته است شادي‌هاي خود را مديريت و كنترل كرده و از دايره قانون و شريعت گام فراتر نهاده و رفتارها و واكنش‌هاي نابهنجار و ضد اخلاقي و ضد قانوني را مرتكب شده است.
خداوند به مسئله سرمستي‌ها اشاره مي‌كند و مي‌گويد افرادی هستند كه در هنگام بهره مندي از نعمت‌هاي الهي دچار سرمستي و شادي افراطي مي‌شوند و به گناه مي‌افتند. اين رفتار و واكنش‌هاي سرمستانه، آنان را از دایره قانون و شريعت بيرون برده و از خداوند دور مي سازد. از اين رو از آنان مي‌خواهد تا با بهره‌گيري از صبر و شكيبايي‌،خود را در مسير تكاملي قرار دهند و نگذارند تا احساسات و عواطف بر آنان غلبه كرده و آنان را به بيراهه و گناه سوق دهد.
(هود آيات 10 و 11)
تصحیح رفتار و نشان دادن واکنش‌های مثبت
خداوند در آيات 63 و 75 سوره فرقان صبر را عامل مهمي در تصحيح رفتارها و انجام رفتارهاي نيك و پسنديده و هنجاري برمي‌شمارد به ويژه زمانی که كنش‌هايي از سوي برخي از افراد نادان انجام شود و احساسات و عواطف شخص را برانگيزد.
شخص صابر در برابر اين رفتارها با بهره‌گيري از صبر مي‌تواند رفتارهاي هنجاري انجام دهد و مهار نفس خويش را كنترل و مديريت کند و نگذارد رفتاري غير هنجاري انجام دهد بلكه حتي سعی می‌کند رفتاري هنجاري و پسنديده و در چارچوب‌هاي قانوني و شرعي انجام دهد.
قرآن در آيه 63 سوره فرقان به مومنان پيشنهاد مي دهد كه از صبر بهره گيرند تا در صورتي كه افراد جاهل ونابخرد رفتارهاي زشت و زننده‌اي نسبت به آنان انجام دادند آنان با خويشتنداري بتوانند خود را از احساسات و عواطف برانگيخته شده حفظ كرده و رفتاري پسنديده انجام دهند و در واكنش به كنش‌هاي زشت به آنان سلام و درود فرستند.
در حقيقت صبر موجب مي‌شود تا انسان نه تنها خويشتندار شود و واكنش‌هاي احساسي و عاطفي تند و بيرون از دايره عقل و شرع انجام ندهد بلكه رفتارهاي پسنديده‌اي داشته باشد كه از نمونه‌هاي آن مي‌توان به عفو و گذشت اشاره كرد.
خداوند در آيه 126 سوره نحل مي‌فرمايد كه شخص اگر مواجه با رفتاري زشت و تند شد مي‌تواند با حفظ اصول و مباني عقلاني و به حكم عقل رفتاري مشابه انجام دهد و مقابله به مثل كند ولي اگر به جاي مقابله به مثل صبر پيشه كند و از طرف در گذرد نه تنها پاداش اخروي دريافت مي‌كند بلكه زمينه‌هاي بازگشت وي را به سوي خود فراهم مي‌آورد.
از اين رو از عفو و گذشت به خير ياد مي کند كه سودهاي بيشتر و مضاعف را در پی دارد.
به اين معنا كه واژه خير بيانگر آن است كه هم بهره دنيوي خواهد برد و هم از بهره‌هاي اخروي بهره‌مند خواهد شد. بهره دنيوي عمل، ايجاد زمينه‌هاي تصحيح رفتاري ديگري با احسان و نيكي و عفو و گذشت از عمل نابهنجارو زشت شخص است.
مصونیت از ناامیدی
از ديگر آثاری كه قرآن براي شكيبايي بر مي‌شمارد مصونيت يابي از ياس و نوميدي است. افرادي كه شكيبايي را در خود تقويت و يا ايجاد كرده‌اند و نفس خويش را به گونه‌اي تربيت نموده‌اند كه مهار آن در دست عقل باشد هنگامي كه دچار نابساماني مالي مي‌شوند و يا نعمت‌هايي را که خداوند به آنان داده از دست مي‌دهند دچار ياس و نوميدي نمي‌شوند و با توجه به اينکه خداوند را مدير هستي و جهان و مالك و قادر به هر كاري مي‌دانند در برابر مشكلات و از دست دادن نعمت‌ها شكيبايي مي ورزند و دچار ياس و نوميدي نمي‌شوند.
(هود آيات 9 و 11)
قرآن در آيه 61 سوره بقره صبر را عاملي مهم در تامين خير و مصلحت بشر مي شمارد و مي فرمايد كه انسان اگر بر نعمت‌هاي خداوند كه به وي داده است صبر كند و سپاسگزار آن باشد نه تنها از آن نعمت به خوبي مي تواند بهره گيرد بلكه زمينه‌هاي افزايش و رشد و بالندگي آن را نيز فراهم مي آورد.
کارکردهای دیگر صبر
قرآن بيش از 60 كاركرد و اثر براي صبر ياد كرده است كه مي توان به پيروزي (اعراف آيه 137 و بقره آيه 249 و 251) اجتناب از قتل ناحق (فرقان آيه 68 و 75) استحكام پيوندهاي اجتماعي (آل عمران آيه 200) اطاعت از خدا و پيامبر(ص) (انفال آيه 46) رسيدن به مقام استقامت (هود آيه 112 و 115) آسان شدن سختي‌ها(بقره آيه 45 و 153) اجتناب از اتكا به ستمگران (هود آيات 113 و 115) دوري از اسراف(فرقان آيات 67 و 75) دوري از باطل و امور بيهوده (همان ) دوري از بخل (همان ) امكان انفاق و بخشندگي (همان و نيز رعد آيه 22 ) ايمني از توطئه‌هاي دشمنان و نيرنگ‌هاي آنان با انگيختن احساسات و عواطف (آل عمران آيه 120 و 186) پاكدامني (نساء آيه 25 ) ثبات قدم در راه حق و اعمال نيك (بقره آيه 250) درك صحيح از مسائل و اينكه زخارف دنيا و پاداش‌هاي آن تا چه‌اندازه ناچيز است(قصص آيات 79 و 80) حفظ اتحاد و انسجام اجتماعي (انفال آيه 46) حفظ مرزها (آل عمران آيه 200) رسيدن به مقام‌هاي بلندي چون مقام ابرار (بقره آيه 177 و انسان آيه 5 و 12) مقام امامت و رهبري (سجده آيه 23 و 24) و مقام رضا (طه آيه 130) مقام محسنان (آل عمران آيه 146 و 148 و هود آيه 115 و يوسف آيه 90) اينها نمونه‌هاي ‌اندكي از آن همه فوايد و آثار و كاركردهاي دنيوي و اخروي صبر و خویشتنداری و كنترل نفس است كه در آيات قرآن به آن اشاره شده است. اگر انسان تنها به بخشي از آثار و كاركردها دنيوي و اخروي صبر باور داشته باشد باید اين فضیلت را جست‌وجو كند و با بهره گيري از عوامل ايجادي و يا تقويت آن در خود زمينه‌هاي خويشتنداري و مهار عواطف و احساسات شديد انگيخته شده را فراهم سازد.