ضرورت کاهش آلودگی هوا و راهکارهای مهار آن (بخش پایانی)
تدابیر لازم در زدودن آلاینده‌های هوای آلوده
گالیا توانگر
در جهان سالیانه ۷ میلیون نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که ۹۰ درصد آنها در کشورهای توسعه‌یافته هستند.
در برخی از کشورها تعداد افرادی که در اثر همین عامل جان خود را از دست می‌دهند، بیشتر از قربانیان سوانح رانندگی است. این مرگ‌ومیر به طور خاص مربوط به آسم، برونشیت، تنگی نفس، سکته قلبی، و آلرژی‌های مختلف تنفسی است.
قرارگرفتن در معرض ذرات معلق زیر ۲٫۵ میکرون بدون هیچ‌گونه محافظی، می‌تواند مساوی با کشیدن چندین سیگار در روز باشد و می‌تواند احتمال ابتلا به سرطان را افزایش دهد.
آلودگی هوا به روش‌های گوناگون می‌تواند آثار زیان‌بار درازمدت و کوتاه‌مدتی بر سلامت انسان‌ها بگذارد. تأثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است. آسیب‌پذیری برخی افراد در برابر آلودگی هوا بسیار بیشتر از دیگران است. کودکان و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب می‌بینند.
معمولاً میزان آسیب بستگی به میزان قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی زیان‌بار مانند تماس با آلاینده‌ها و غلظت مواد شیمیایی دارد. صدمات ریوی ناشی از هوای آلوده، خطری است که هر ۳ نفر از ۵ نفر با آن رو‌به‌رو هستند.
متخصصان معتقدند موادی که از طریق هوای آلوده وارد محیط می‌شوند دارای ترکیباتی هستند که باعث نابودی بافت‌های مختلف بدن خواهد شد. این مواد از طریق ریه، پوست، مخاط بدن، مخاط چشم، گوش، بینی و دستگاه گوارش، وارد بدن شده و باعث تخریب سلول‌های بدن می‌شود. در واقع تجمع این مواد در بدن هنگام آلوده بودن هوا به دلیل داشتن اکسیژن ناپایدار و واکنش با یک سلول، آن را اکسید می‌کند.
ویتامین‌ای از ویتامین‌های محلول در چربی است که همچون ویتامین ث خاصیت آنتی‌اکسیدان دارد و اثر شیمیایی مخربی را که آلودگی هوا بر بافت‌های بدن وارد می‌کند را از بین می‌برد.
نظرات شهروندان برای مهار آلودگی هوا
آخر چقدر باید بشنویم که لطفاً با ماشین‌های تک‌سرنشین بیرون نیایید؟ اما توجه نکنیم! چقدر باید بشنویم که اتوبوس‌ها و وسایل نقلیه عمومی بهترین راه کنترل آلودگی شهرمان است و اهمیت ندهیم؟!
حیدر پورهاشمی یک شهروند تهرانی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «برای تشویق شهروندان به تردد با وسایل حمل‌ونقل عمومی هم باید زیرساخت‌ها تقویت شود و هم در زمینه فرهنگ‌‌سازی در بین خانواده‌های ایرانی برنامه‌ریزی شود. خیلی از شهروندان در همین تهران برای گرفتن نان از سر کوچه هم ماشین شخصی‌شان را راه می‌اندازند.»
ندا نظری یک فرهنگی می‌گوید: «باید فرهنگ‌‌سازی و آموزش را از سطح مدارس آغاز کنیم. برای مثال چرا دانش‌آموزی که مدرسه‌اش تنها یک ربع تا خانه فاصله دارد با وسیله شخصی والدین یا سرویس خصوصی تردد کند؟ او می‌تواند این مسیر را پیاده طی کرده و یا از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده کند.»
محسن آتش زاد یک کارمند می‌گوید: «برای تجهیز ناوگان حمل‌ونقل عمومی هزینه شود و به اقشار کارمند و محصل حتی‌الامکان کارت رایگان بلیت اختصاص پیدا کند.»
کرج آلوده‌ترین کلان‌شهر کشور
بر اساس اطلاعات مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست از ۸ کلان‌شهر کشور روز (۸ آذر) آلاینده شاخص هوای کرج ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون با عدد ۱۲۳ و به‌عنوان آلوده‌ترین کلان‌شهر کشور در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس قرار گرفته است.
پس از آن به ترتیب هوای اصفهان و تهران با رسیدن به ۱۲۲ و ۱۱۰ هوای آلوده برای گروه‌های حساس را با آلاینده شاخص ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون تنفس کرده‌اند.
همچنین هوای اراک، مشهد، شیراز، تبریز و اهواز با رسیدن به عدد ۹۳، ۸۹، ۷۸، ۶۶ و ۵۴ در وضعیت قابل‌قبول قرار گرفته است. آلاینده شاخص هوا در اهواز ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون، در شیراز دی‌اکسید نیتروژن و در سه کلان‌شهر دیگر ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون بوده است.
شاخص کیفیت هوا (AQI) به پنج دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شود. بر اساس این تقسیم‌بندی از عدد صفر تا ۵۰ هوا پاک، از ۵۱ تا ۱۰۰ هوا قابل‌قبول (سالم) یا متوسط، از ۱۰۱ تا ۱۵۰ هوا ناسالم برای گروه‌های حساس، از ۱۵۱ تا ۲۰۰ هوا ناسالم برای همه گروه‌ها، از ۲۰۱ تا ۳۰۰ هوا بسیار ناسالم و از ۳۰۱ تا ۵۰۰ شرایط کیفی هوا خطرناک است.
دلایل آلودگی هوای تهران چیست؟
موارد زیادی به طور مستقیم و غیرمستقیم روی شاخص کیفیت هوا تأثیر می‌گذارند و باعث آلودگی هوای تهران و کلان‌شهرهای صنعتی می‌شوند.
عاطفه خضری یک کارشناس ارشد زمین‌شناسی محیط‌زیست درباره مهم‌ترین دلایل آلودگی هوای تهران به گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «شاید بتوان گفت که مهم‌ترین عامل آلودگی هوای تهران، رشد جمعیت است که تبعات زیادی به همراه دارد. با گسترش جمعیت در شهر تهران و مهاجرت افراد از حومه، استان‌ها و حتی کشورهای دیگر به تهران، موج وسیعی از ترافیک و آلودگی ایجاد می‌شود.
عامل اول در کنار تمایل مردم به استفاده از وسایل نقلیه شخصی، سبب شده تا دود و آلاینده‌های مضر هوا به‌شدت افزایش یابد. هیدروکربن‌‌ها، اکسیدهای نیتروژن و مونوکسید کربن از مضرترین آلاینده‌های خروجی از اگزوز ماشین‌ها و موتورها هستند که هر یک از آنها موجب بروز و تشدید بیماری‌های قلبی، تنفسی، ریوی و بسیاری از آسیب‌های دیگر می‌شوند.»
وی در ادامه می‌گوید: «استفاده از سوخت‌های فسیلی در پالایشگاه‌ها و کارخانه‌های با تولید گازها و مواد شیمیایی مضر، تأثیر مهمی بر آلودگی هوای تهران و سایر شهرها می‌گذارد.
برخلاف کودهای حیوانی که اثرات منفی زیست‌محیطی ندارند، کودهای شیمیایی مورداستفاده در کشاورزی باعث آلودگی هوا، محیط‌زیست و آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شوند.
بسیاری از فعالیت‌های خانگی موجب آلودگی خانه و هوا می‌شوند. استفاده از وسایل گرمایشی مانند بخاری و آب‌گرم‌کن برقی، اجاق‌گاز، عطر و ادکلن و... باعث تولید گازهای مضر می‌شوند.»
این زمین‌شناس محیط‌زیست در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «در حالت طبیعی هر چه از سطح زمین بالاتر می‌رویم، دمای هوا کاهش می‌یابد، اما هنگام وارونگی دما، یعنی عکس این عمل، لایه هوای گرم بالا می‌رود و هوای سرد به علت وزن بیشتر، در ارتفاع پایین ثابت می‌ماند. این پدیده باعث می‌شود تا دود خروجی از دودکش‌ها، گازها و مواد شیمیایی حاصل از کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها پس از ترکیب با هوای سرد و هم‌دما شدن با محیط و سپس برخورد با لایه‌های گرم فوقانی، در سطح زمین به‌صورت افقی پخش و موجب آلودگی شوند.
شدت و مدت گرمای حاصل از خورشید در فصول گرم باعث شکستن مرز فوقانی وارونگی می‌شود؛ اما در ماه‌های سرد به‌خصوص آذر و دی به دلیل کاهش شدت نور آفتاب و کاهش دما و جریان باد، وارونگی با شدت بیشتری رخ می‌دهد. همچنین رطوبت نسبی هوا در فصل پاییز و زمستان بیشتر است و بخار آب با گازهای حاصل از صنعت و خودروها ترکیب و منجر به پدیده مه- دود می‌شود.
به جز آلودگی‌هایی که توسط انسان ایجاد می‌شوند، عوامل طبیعی مانند طوفان و گردوغبار، دود و خاکستر آتش‌سوزی‌های جنگلی، فعالیت‌های آتشفشانی، شهاب‌سنگ‌ها، املاح موجود در جو و سایر موارد مشابه نیز موجب کاهش کیفیت هوا می‌شوند.»
وی با اشاره به اینکه آمارها نشان می‌دهد که با افزایش آلاینده‌های دی‌اکسید گوگرد، منو اکسید کربن، اکسیدهای ازت، مواد رادیواکتیو و ذرات معلق در هوا، تعداد بیماران مشکلات تنفسی تا ۶۰ درصد زیاد می‌شود و سالانه ۵ هزار مرگ زودرس در اثر آلودگی هوای تهران رخ می‌دهد، به برخی راهکارهای کنترل آلودگی هوای تهران اشاره کرده و می‌گوید: «بهتر است مردم و مسئولین راهکارهای پیشگیری از آلودگی هوای تهران یا هر شهر آلوده دیگر را جدی بگیرند: استفاده از وسایل نقلیه عمومی به‌جای وسایل نقلیه شخصی، درخت‌کاری و ایجاد فضای سبز در معابر شهری به‌خصوص مناطق پرتردد، استفاده از ماشین‌های برقی، دوگانه‌سوز، کم‌مصرف و یا سوخت‌های هیبریدی، انتقال کارخانه‌ها به نواحی خارج از شهر، تعیین طرح ترافیک و جلوگیری از تردد خودروها و موتورسیکلت‌های دودزا و فاقد معاینه فنی، جایگزین‌کردن سوخت‌های طبیعی به‌جای سوخت‌های فسیلی، استاندارد‌سازی تولید خودروهای داخلی در مصرف سوخت و بهبود کیفیت سوخت همگی از راهکارهای ضرب‌الاجلی کنترل آلودگی هوا در کلان‌شهرها هستند.»
روزهای آلودگی هوا چه بخوریم و چه نخوریم؟
در روزهای آلوده هوا ورزش و فعالیت‌های بدنی نباید در فضای باز انجام شود و تا حد ممکن باید آب مصرف کرد. آلودگی هوا این روزها به یکی از مهم‌ترین مشکلات زیست‌محیطی کلان‌شهرها تبدیل شده است و این پدیده ناگوار باعث افزایش بیماری‌های تنفسی، ریوی و قلبی می‌شود.
هوای آلوده باعث کاهش فعالیت سیستم ایمنی بدن می‌شود؛ بنابراین تأکید بر افزایش مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها از جمله ویتامین C، ویتامین A، ویتامین E و سلنیوم است.
بر اساس توصیه فدراسیون پزشکی ورزشی با افزایش مصرف مرکبات، کیوی و انار می‌توان ویتامین C بیشتری دریافت کرد و باید بدانیم مصرف میوه و سبزی‌های به رنگ قرمز، نارنجی و بنفش مثل کلم بنفش، چغندر و کدوحلوایی نیز بسیار مفید است. درعین‌حال با مصرف انواع جوانه‌ها مثل جوانه گندم یا ماش می‌توان دریافت ویتامین E را افزایش داد.
در روزهای آلودگی هوا مصرف فست‌فود و غذاهای چرب و صنعتی باید به حداقل ممکن برسد و از مصرف روغن‌های جامد و ترانس، کله‌پاچه، خامه، کره و سرشیر اجتناب شود. همچنین باید مصرف گوشت‌های قرمز را نیز محدود کرد و از پروتئین‌های گیاهی و گوشت سفید بیشتر استفاده کرد.
آزاده زارعی متخصص طب سنتی درباره تدابیر کاهش آلودگی هوا تشریح می‌کند: «در ساعات و روزهایی که درجه آلودگی هوا بالاست از رفت‌وآمد غیرضروری به خارج از منزل پرهیز کنید؛ پرهیز از مصرف سیگار و قلیان و استفاده از تهویه مناسب در آشپزخانه از دیگر اقداماتی است که باید انجام شود.»
وی در ادامه می‌افزاید: «پرهیز از پرخوری و درهم خوری، پرهیز از گرسنه ماندن طولانی، داشتن خواب کافی و به‌موقع، شست‌وشوی مرتب دهان و حلق توسط آب‌نمک کم شور ولرم به‌خصوص بعد از رسیدن به منزل، بوییدن موادی نظیر گلاب، عرق بهارنارنج، سیب، به و برگ شمعدانی عطری از تدابیر آلودگی هواست.»
به گفته زارعی، برای پاک نگه‌داشتن هوای منزل چند راهکار وجود دارد، نخست می‌توانید داخل به یا سیب را خالی و با گلاب پر کنید و روی حرارت بگذارید. در راهکاری دیگر یک لیوان سرکه را در ۱۸-۲۰ لیوان آب ریخته و روی حرارت ملایم بگذارید. همچنین می‌توانید تعدادی سیر، پیاز و نارنج را از وسط برش داده و در جاهای مختلف منزل بگذارید، علاوه‌بر این موارد دوددادن مواد و گیاهان ضدعفونی‌کننده هوا مانند اسفند، کندر و پوست انار در زمان‌های کوتاه و به‌دفعات توصیه می‌شود.
وی تأکید دارد: «پرهیز از خوردن غذای مانده، عدم استفاده چندباره از روغن حرارت دیده، پرهیز از استفاده عدسی، گوشت گاو یا شتر، قارچ، بادمجان، ماکارونی، لازانیا، غذاهای چرب و سنگین مثل کله‌پاچه و آش‌های سنگین، پرهیز از مصرف خوراکی‌های صنعتی و دارای مواد نگهدارنده مثل سوسیس و کالباس و انواع سس، تنقلات کارخانه‌ای به‌خصوص با طعم شور یا تند؛ مانند پفک و چیپس از پرهیزهای غذایی در زمان آلودگی هواست.»