در شماره نخست این مطلب درباره اسراف از دیدگاه قرآن و ادله حرمت آن و همچنین عوامل اسراف همچون ضعف باورهای دینی، رفاه‌زدگی، احساس بی‌نیازی، چشم و همچشمی و رقابت، ترک نهی از منکر و نقش استعمار، مطالبی تقدیم کردیم. در این شماره به پیامدهای اسراف می‌پردازیم.

***

پیامدهای اسراف

قرآن کریم به زیان‌های غیرقابل جبران اسراف در حوزه‌های فردی و اجتماعی اشاره کرده که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

الف. پیامدهای فردی

1. خشم الهی: اسرافکار چون تعادل و توازن اقتصادی جامعه را برهم می‌زند و باعث ناهنجاری‌هایی می‌شود، از رحمت خدا به دور و گرفتار خشم خدا می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: 

«انه لایحب المسرفین» (1) خداوند اسرافکاران را دوست نمی‌دارد.

2- محرومیت از هدایت الهی: خدای متعال که همواره درهای رحمت او بر بندگانش گشوده است، می‌فرماید: «رحمتی وسعت کل شیء» (2) اما نسبت به اسرافکاران می‌فرماید: 

«...ان‌الله لایهدی من هو مسرف کذاب» (3)... همانا خداوند کسی را که اسرافکار و دروغگوست هدایت نمی‌کند.

3- هلاکت و نابودی: اسراف از هر نوعی که باشد، انسان را به نابودی می‌کشد... قرآن این حقیقت را چنین بیان می‌کند: «ما به وعده‌هایی که به پیامبران و اولیا دادیم وفا کردیم، پس آنان را با هرکه اراده کردیم نجات دادیم ولی مسرفان و ستمگران را نابود کردیم.» (4)

4- فقر و نیازمندی: مهمترین اثر اقتصادی اسراف فقر است، زیرا اسرافکار با اتلاف منابع و سرمایه‌هایی که عموما محدودند موجب تهدید حیات بشر می‌شود. بر اثر زیاده‌روی در مصرف، برکات مادی در جامعه کاهش می‌یابد. با هدر رفتن منابع اقتصادی جامعه از قبیل: نفت، منابع معدنی، منابع طبیعی... که مال همه ملت است و سرمایه‌های مردم به‌شمار می‌آیند، به تدریج سرمایه کاهش می‌یابد. حضرت علی(ع) در این‌باره فرموده‌اند: «الاسراف یفنی الجزیل» (5) اسراف، ثروت زیاد را به باد می‌دهد.

5- کیفر اخروی: کیفر کسانی که از حدود الهی تجاوز کرده و اوامر و نواهی خدا را نادیده گرفته باشند، تنها فقر و تنگدستی در دنیا نیست، بلکه عذاب اخروی نیز در انتظار آنان است. قرآن مجید در این‌باره می‌فرماید: «این چنین جزا می‌دهیم کسی را که اسراف کند و ایمان به نشانه‌های پروردگارش نیاورد و عذاب آخرت، شدیدتر و پایدارتر است.» (6) و در آیه دیگر می‌فرماید:‌« به راستی که مسرفان اهل دوزخ هستند.» (7)

ب- پیامدهای اجتماعی

از آنجا که آثار اجتماعی اسراف در حوزه هنجاری، بسیار زیاد و تاثیرگذار است خداوند از مومنان می‌خواهد که همواره اعتدال و میانه‌روی در امور را سرلوحه خویش قرار دهند و با اسراف خویش موجبات تباهی و فساد در جامعه و زمین را فراهم نیاورند.(8) بی‌گمان اسراف در همه حوزه‌ها آثار زیانباری به جای خواهد گذاشت که از جمله آنها می‌توان به دوری از محبت خدا و نیز سستی و ضعف در رسیدن به موفقیت در حوزه‌های مختلف زندگی اشاره کرد. قرآن می‌فرماید: «سخنشان تنها این بود پروردگارا! گناهان و تندروی‌های ما در کارها را بر ما ببخش و قدم‌های ما را استوار بدار و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان.» (9)به هر حال قرآن، اسراف را به عنوان یک رویکرد ضدهنجاری شناسایی و مورد تحلیل قرار می‌دهد و با اشاره به ابعاد مختلف و مصادیق و موارد گوناگون و آثار زیانبار آن در دنیا و آخرت از مؤمنان می‌خواهد که خود را از آن رهایی بخشند و با دوری از شهوت‌پرستی (10) و پرهیز از روحیه ناسپاسی و کفران نعمت(11)، تکبر و خودکامگی و استعمار و سیطره‌جویی(12) و عجب و خودبینی، خود را از آن برهانند: «هنگامی که به انسان زیان و ناراحتی رسد ما را در حالی که به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده است می‌خواند اما هنگامی که زیان را از او برطرف ساختیم چنان می‌رود که گویی هرگز ما را برای برطرف کردن زیانی که به او رسیده بود نخوانده است. این‌گونه برای اسراف‌کاران، اعمالشان زینت داده شده است.»(13) از جمله زیان‌های اجتماعی اسراف که تأثیر منفی در رفتار و عملکرد افراد انسانی دارد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- سقوط اخلاقی

ولخرجی و ریخت و پاش‌ها انسان را از مسیر صحیح خارج کرده و به ورطه فساد و تباهی می‌کشاند، به گونه‌ای که به سایر همنوعان توجهی نکرده و درد و گرفتاری سایر افراد برای آدم اسرافکار اهمیتی ندارد. اسراف‌کاران برای تأمین هزینه‌های خود به رذیلت‌های اخلاقی همچون بخل و حرص و مفاسد اجتماعی مانند ربا و رشوه و اختلاس گرفتار می‌شوند. اسراف با مصرف‌گرایی، رفاه‌زدگی و غرق شدن در لذات مادی و اتراف همراه است که خود منشأ بسیاری از مفاسد اخلاقی و اجتماعی است و در پاره‌ای از موارد به انحراف‌های عقیدتی می‌انجامد. افزون بر آن، اسراف‌کاری عده‌ای در جامعه به طور طبیعی بر دیگران تأثیر نامطلوب می‌گذارد و آنان را به همین سمت و سو هدایت می‌کند.

قرآن کریم اسراف‌کاران را مفسدانی می‌داند که از آنان انتظار اصلاح‌گری نمی‌رود و از این رو 

نباید از شیوه زندگی آنان تقلید شود: «ولا تطیعوا أمر المسرفین الذین یفسدون فی‌الارض و لا یصلحون»(14): و فرمان اسراف‌کاران را پیروی نکنید. آنان که در زمین فساد می‌کنند و اصلاح نمی‌کنند. اسراف و تبذیر، سقوط معنوی و دور شدن آدمی را از مقام قرب الهی در پی دارد. در بیان قرآن، تبذیرکنندگان، نعمت‌های الهی را کفران و ناسپاسی می‌کنند و مصرف آن را از مسیر اصلی و درست خود خارج می‌سازند. بر این اساس در قرآن از آنان به نام برادران شیطان یاد شده است.(15)

2- غفلت از کمال‌یابی

زیاده‌روی در لذت‌های جسمانی مجالی برای اندیشه در کمالات معنوی و انسانی و توجه به بعد روحی باقی نمی‌گذارد و راه را بر تهذیب اخلاقی می‌بندد. پرداختن به تجملات و کام‌جویی‌ها همواره با ناشایستی‌های اخلاقی و رفتاری همچون فخرفروشی، خودبرتربینی و بی‌بند و باری همراه خواهد بود. از این رو قرآن، مترفان را مفسد و فاسق معرفی می‌کند و هشدار می‌دهد:«چون بخواهیم شهری را نابود سازیم خوشگذرانانشان را فرمان می‌دهیم تا در آن به انحراف (فساد) بپردازند. در نتیجه عذاب آن شهر لازم می‌شود، پس آن را به تمامی نابود می‌کنیم.(16)

ــــــــــــــــــــــــــ

1- انعام: 14.  2- اعراف: 157.  3- غافر: 28.  4- انبیاء: 9.

5- غررالحکم و دررالکلم، ص 359.  6- طه: 127.  7- مومن: 43.  8- شعرا: 151 و 152.  9-آل‌عمران: 147.  10- اعراف: 81.  11- اسراء: 26.  12- یونس: 31 و دخان: 44 و نمل 34.  13- یونس: 12.   14- شعراء: 151-152.  15- اسراء: 27.  16- اسراء: 16.