افزایش جمعیت جوان فوریتی اجتناب‌ناپذیر
باروری یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تحولات جمعیتی در هر کشور است. ازاین‌رو سیاست‌های جمعیتی در کشورهای مختلف بیشتر حول محور کاهش یا افزایش باروری اعمال می‌شود.
شاید مهم‌ترین تغییر جمعیت‌شناختی در طول سه دهه گذشته کاهش چشمگیر باروری در تمام مناطق دنیا بوده است. میزان باروری کل در ایران طی سه دهه اخیر با کاهش چشمگیری رو‌به‌رو بوده و از حدود 7 فرزند در سال 1375 به 8/1 فرزند در سال 1390 تنزل یافته است.
طبق برآوردهای انجام شده بر مبنای نتایج سرشماری، جمعیت ایران در پایان نیمه اول ۹۸ به ۸۲ میلیون و ۷۷۶ هزار و ۲۷۰ نفر رسیده است.
مطابق نتایج سرشماری، نرخ رشد جمعیت ایران از ۱.۲۹ درصد در سال ۹۰ به ۱.۲۴ درصد در سال ۹۵ رسیده است و برآوردها نشان می‌دهد که نرخ رشد جمعیت هم اکنون به حدود یک درصد رسیده باشد.
استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، خراسان رضوی، هرمزگان و خراسان جنوبی دارای بیشترین ولادت و استان‌های گیلان، مازندران، مرکزی، البرز و سمنان کمترین آمار ولادت را داشته‌اند.
میانگین سن پدر در زمان تولد اولین فرزند ۳۳.۷ سال و سن مادر ۲۷ سال ثبت شده است.
بررسی‌های مشترک مرکز آمار ایران، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نشان می‌دهد که هم اکنون نیز حدود ۶۰ درصد مردم خواهان حداقل دو فرزند هستند، ۱۴ درصد جمعیت کشور یک فرزند را کافی می‌دانند و فقط یک درصد خانواده‌ها هستند که فرزندی نمی‌خواهند. در واقع حدود ۷۵ درصد جامعه بین یک تا دو فرزند را می‌خواهند؛ اما ضعف برنامه‌ریزی‌های اقتصادی مانع تحقق این خواسته شده و باعث شده نرخ باروری کلی جامعه در حد نازلی حدود ۱.۸ بماند.
افق آینده جمعیت ایران
علی‌اکبر محزون مدیرکل دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری مرکز آمار درخصوص آینده جمعیتی ایران، می‌گوید: «برآوردهای رسمی نشان می‌دهد تا افق سال ۱۴۳۰ کاهش شاخص رشد جمعیت ادامه خواهد داشت.»
وی می‌افزاید: «در سال ۱۳۹۰، بیست و سه میلیون و ۷۰۰ هزار نفر جمعیت جوان ۱۵ تا ۲۹ سال داشتیم و در مدت ۵ سال این رقم به ۲۰ میلیون نفر و اکنون به ۱۸ میلیون نفر کاهش داشته؛ یعنی جمعیت جوان کشورمان با نرخ رشد ۳/۲۴- درصد در حال کاهش است.»
محزون تصریح می‌کند: «در سال ۱۴۰۰ سهم سالمندی جمعیت از مرز ۱۰ درصد عبور کرد. در سال ۱۴۲۰ از مرز ۱۹.۴ درصد و در سال ۱۴۳۰ از مرز ۲۶.۱ درصد عبور خواهد کرد؛ یعنی در آن زمان یک‌چهارم جمعیت کشور سالمند خواهند بود.»
مدیرکل دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری مرکز آمار، می‌گوید: «میانگین سن ازدواج در دهه اخیر برای آقایان از ۲۴ به ۲۷ سال و برای خانم‌ها از ۱۹ به ۲۴ سال افزایش‌یافته است و در تهران برای آقایان ۲۷ و برای خانم‌ها ۲۶ سال است.»
از سوی دیگر شاخص نرخ باروری در شهرها و روستاها نیز متفاوت است، نرخ باروری در شهرها حدود ۱.۷ و در روستاها ۲.۲ است. علاوه بر آن نرخ باروری در خانواده‌هایی که موقعیت اقتصادی پایین‌تری دارند نیز بالاتر است. نرخ باروری در خانواده‌های با موقعیت اقتصادی بالا ۱.۴ در خانواده‌های با موقعیت اقتصادی متوسط ۱.۸ و در خانواده‌های با موقعیت اقتصادی پایین ۲.۳ است. رشد جمعیت مستلزم رشد اقتصادی است، هر یک درصد رشد جمعیت باید با ۳ درصد رشد اقتصادی همراه باشد تا پاسخگوی نیازهای جمعیت و سرمایه‌گذاری لازم باشد. اگر چنین رشدی وجود نداشته باشد، ممکن است کاستی‌هایی در شاخص‌ها به وجود بیاید.
ارائه تسهیلات ویژه برای افزایش جمعیت
کمال حیدری معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از ارائه تسهیلات ویژه برای افزایش جمعیت و فرزندآوری در وزارت بهداشت خبر داده و می‌افزاید: «آموزش‌های پیش از ازدواج، پیشگیری و تشخیص زودرس ناباروری، حمایت از مادران باردار و شیرده بی‌بضاعت و صاحب فرزند، ارائه تسهیلات خدمات زایمان در ترویج زایمان طبیعی در دستور کار وزارت بهداشت قرار گرفت.»
وی در ادامه می‌گوید: «وزارت بهداشت در جهت اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت ۶۰ درصد از این قانون را بر عهده‌دارد و سایر دستگاه‌ها نیز وظایفی برای آنها تعریف شده که باید هر چه سریع‌تر اجرایی شود.»
وی تصریح می‌کند: «جمعیت از مهم‌ترین دغدغه‌های کشور بوده و باتوجه‌به اینکه میزان رشد جمعیت و فرزندآوری پایین بوده، امسال وزارت بهداشت به‌صورت ویژه به این موضوع پرداخته است.»
به گفته وی، اکنون قرارگاه اداره جوانی و جمعیت در وزارت بهداشت تشکیل شده و باتوجه‌به اینکه بحث جمعیت به مقوله فرهنگی تبدیل شده باید به اهمیت فرزندآوری و امنیت روانی و فرهنگی جوانان توجه شود. جمعیت از مهم‌ترین دغدغه‌های کشور بوده و با توجه به اینکه میزان رشد جمعیت و فرزندآوری پایین بوده، امسال وزارت بهداشت به‌صورت ویژه به این موضوع پرداخته است.
معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اظهار می‌دارد: «در قانون حمایت از خانواده در جهت حمایت از زوج‌های جوان برنامه‌ها و تسهیلاتی در نظر گرفته شده که خانواده‌های بی‌بضاعت مورد حمایت قرار می‌گیرند.»
وی با بیان اینکه در دوران همه‌گیری کرونا فرزندآوری افزایش پیدا کرد، می‌گوید: «تک‌فرزندی از مهم‌ترین دغدغه‌های ما است و اکنون متوسط سن ازدواج حدود ۲۴ سال در جوانان است و باید برنامه‌های بهتری در راستای فرزندآوری زیاد و ازدواج آسان اجرایی کنیم.»
حیدری در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «بر اساس قانون جمعیت و فرزندآوری در پنج سال اول پس از ارزیابی وسیع افراد نیازمند مورد حمایت قرار می‌گیرند و باید برای تقویت برنامه‌ها و اجرای قانون کارهای مناسب از نظر بودجه‌ای انجام شود.»
معاون بهداشت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی با تأکید بر اینکه ایجاد تسهیلات مناسب یکی از راه‌های فرزندآوری است، می‌گوید: «موضوعاتی مانند مسکن، آموزشی و مسائل معیشتی در قانون جوانی جمعیت آورده شده است.»
حیدری با اشاره به اینکه جمعیت کشور کاهش‌یافته، اظهار می‌دارد: «باروری سالم و درمان ناباروری و فراهم شدن زیر ساخت‌های لازم و حمایت از ازدواج‌های دانشجویی طبق قانون از جمله برنامه‌های وزارت بهداشت است.»
برای افزایش جمعیت هیچ تبلیغی نمی‌شود
بهرام عین‌اللهی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌گوید: «زمان اجرای برنامه تنظیم خانواده همه‌جا با پوسترهای «فرزند کمتر، زندگی بهتر» پر شده بود، اما اکنون برای افزایش جمعیت هیچ تبلیغی نمی‌شود.»
عین‌اللهی اظهار در ادامه می‌گوید: «برنامه‌های افزایش جمعیت باید با اقدامات تبلیغی و اطلاع‌رسانی در جامعه نمود پیدا کند.»
وزیر بهداشت با بیان اینکه لازم است در سفرهای استانی مصوباتی درباره توسعه خوابگاه‌های متاهلی داشته باشیم، تاکید می‌کند: «در راستای اطلاع‌رسانی برنامه‌های جمعیتی ضرورت دارد کمیته رسانه در این قرارگاه برای پیگیری اطلاع‌رسانی و تبلیغات برنامه‌ها تشکیل شود.»
ضرورت بلوغ اقتصادی و اجتماعی
مرتضی پدریان، آسیب‌شناس اجتماعی اظهار می‌کند: «در حال حاضر رشد جمعیت، رشد جانشینی نیست و اگر با همین روند ادامه یابد در آینده تا ۱۴۳۰ جمعیت سالمند ما حدود ۳۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل خواهد داد.»
این آسیب‌شناس اجتماعی، تصریح می‌کند: «بلوغ اقتصادی در جامعه امروز ما به‌سختی شکل می‌گیرد که این ناشی از عملکرد نهادهای اقتصادی جامعه است. دستیابی به بلوغ اجتماعی هم در جامعه ما تا حدودی مشکل شده است، چرا که افراد باید فرآیندی مانند تحصیل و سربازی را طی کنند و این امر بلوغ اجتماعی را به تأخیر می‌اندازد. از طرف دیگر برخی اعضای جامعه امروز به تأمین انواع نیازهای خود به روش‌های غیراصولی مانند ارتباطات خارج از چارچوب روی آورده‌اند که از مواردی است که مانع بروز بلوغ اجتماعی می‌شود. متأسفانه با افزایش شدید تورم و هزینه‌های زندگی تمایل به ازدواج بسیار کم شده و تمایل به فرزندآوری هم کاهش قابل‌ملاحظه‌ای داشته است.»
این آسیب‌شناس اجتماعی می‌افزاید: «حتی این تصورات که دو فرزند کافی است امروز در روستاها هم نهادینه شده است. پس بدین معنا سبک زندگی و مسائل فرهنگی نگاه به موضوع فرزندآوری را تغییر داده است.»
فرزندآوری دغدغه برخی خانواده‌ها نیست
پدریان، آسیب‌شناس اجتماعی با تأکید بر اینکه امروزه فرزندآوری، از دغدغه‌های خانواده‌ها نیست و این امر در انجام یک نظرسنجی در سال ۹۴ نشان‌داده‌شده است، ادامه می‌دهد: «نگرانی درباره آینده رفاهی فرزندان می‌تواند تا آنجا ایجاد نگرانی کند که اعضای جامعه از فرزندآوری صرف‌نظر می‌کنند و حتی بعضاً شنیده شده که در برخی ازدواج‌ها نداشتن فرزند جزء شروط اولیه ازدواجشان است!»
پدریان تأکید می‌کند: «جامعه‌ای که بتواند پنج نیاز اولیه اعضای خود را برآورده کند و اعضای آن جامعه دغدغه نیازهای اولیه فرزندان خود مانند آموزش، بهداشت و درمان، مسکن، اشتغال و معیشت شامل خوراک و پوشاک را نداشته باشند، چنین جامعه‌ای جمعیت متناسب دارد و با داشتن این ساختار می‌تواند تفکر افزایش جمعیت در حد متناسب یا تا حدودی بیشتر خود را داشته باشد. هرگاه در جامعه‌ای حداقل ۷۰ درصد از جمعیت در بازه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال (سنین فعالیت و کار) باشند، اصطلاحاً آن جامعه در فرصت پنجره جمعیت تعریف می‌شود. به‌عبارت‌دیگر پنجره جمعیت فرصتی طلایی برای اصلاح ساختارهای جمعیتی و همچنین رشد و پیشرفت علمی و اقتصادی است که اگر مغتنم شمرده نشود، نه‌تنها خود تهدید خواهد بود، بلکه بعد از عبور از پنجره جمعیت امکان مدیریت و ترمیم ساختارهای جمعیتی و تحقق رشد و توسعه بسیار پایین و قریب به ناممکن می‌شود.»
به اعتقاد کارشناسان، باروری در ۳۰ سال آینده شروع به کاهش خواهد کرد، ازاین‌رو مهم‌ترین چالش جمعیتی کنونی کشور، کاهش سطح باروری است و پیری جمعیت موضوع جدی دیگر در آینده است. مؤلفه‌های ساختار جمعیتی کشور در حال تغییر است و چند سالی است که روند پیر شدن جمعیت ایران آغاز شده و با سرعت به این سمت در حال حرکت است. در واقع در حال از دست دادن جوانی جمعیت هستیم و ساختار جمعیتی کشور به‌هم‌خورده است و شاهد کاهش جمعیت هستیم.
کودکان خانواده‌های کم‌جمعیت، به‌ویژه تک‌فرزندی، همواره با سلسله انتظارات بی‌پایانی رشد می‌کنند. از هم اکنون باید به فکر پیری و ورود به میانسالی جمعیت بود و سیاست‌های جمعیتی را جدی گرفت تا ضمن استفاده از جمعیت جوان کشور به‌عنوان یک فرصت، برای زمان میانسالی جمعیت هم برنامه‌ریزی مناسب انجام شود؛ طی ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد از جمعیت ایران به پیری می‌رسد؛ بنابراین امروز باید برای افزایش نرخ باروری ایرانیان برنامه‌ریزی کرد. باروری در ایران همگام با سایر کشورها روند نزولی داشته، رتبه باروری ایران در بین کشورها بیانگر سرعت و روند کاهشی باروری است، در سال ۲۰۱۴ ایران باروری کل 1.8 و رتبه ۱۴۶ را در بین ۲۲۴ کشور را داشت درحالی‌که در سال ۱۹۰۷ باروری کل ۴.۶ و رتبه آن زمان ایران هم ۷۰ بود.