فرصت‌ها و تهدیدهای پیش‌رو در مسئله جمعیت و جوانان
رضا الماسی
یکی از حوزه‌هایی که به طور قطع از اولویت‌های قوه مجریه به شمار می‌آید، رسیدگی به مسائل جوانان و همچنین استفاده حداکثری از ظرفیت آنان است. جدی گرفتن این موضوع از سوی دولت منفعت همگانی(حتی برای خود دولت) در پی دارد. البته در این میان منافع برخی مانع پرداختن درخور به حوزه جوانان می‌شود.
«نکته مهمّی که باید آینده‌سازان در نظر داشته باشند، این است که در کشوری زندگی می‌کنند که از نظر ظرفیّت‌های طبیعی و انسانی، کم‌نظیر است و بسیاری از این ظرفیّت‌ها با غفلت دست‌اندرکاران تاکنون بی‌استفاده یا کم‌استفاده مانده است. همّت‌های بلند و انگیزه‌های جوان و انقلابی، خواهند توانست آنها را فعّال و در پیشرفت مادّی و معنوی کشور به معنی واقعی جهش ایجاد کنند.
مهم‌ترین ظرفیّت امیدبخش کشور، نیروی انسانی مستعد و کارآمد با زیربنای عمیق و اصیل ایمانی و دینی است. جمعیّت جوان زیر ۴۰ سال که بخش مهمّی از آن نتیجه موج جمعیّتی ایجادشده در دهه ۶۰ است، فرصت ارزشمندی برای کشور است. ۳۶ میلیون نفر در سنین میانه ۱۵ و ۴۰ سالگی، نزدیک به ۱۴ میلیون نفر دارای تحصیلات عالی، رتبه دوّم جهان در دانش‌آموختگان علوم و مهندسی، انبوه جوانانی که با روحیه انقلابی رشد کرده و آماده تلاش جهادی برای کشورند، و جمع چشمگیر جوانان محقّق و‌اندیشمندی که به آفرینش‌های علمی و فرهنگی و صنعتی و غیره اشتغال دارند؛ این‌ها ثروت عظیمی برای کشور است که هیچ‌اندوخته مادّی با آن مقایسه نمی‌تواند شد.» (رهبر انقلاب در بیانیه گام دوم)
انتظارات جوانان از دولت سیزدهم
دولت سیزدهم در حالی حدود دو سه هفته دیگر اختیار دستگاه اجرایی را به دست می‌گیرد که عده‌ای در داخل و خارج در یک دهه گذشته تلاش کردند اولویت مسائل جوانان را تغییر دهند. تلاش این جریان در نهایت منتهی به قالب کردن دولتی به مردم شد که به اذعان کارشناسان، کشور را با کم تحرکی و جابجایی اولویت‌ها، سال‌ها عقب نگه داشت.
کم توجهی به ظرفیت جوانان برای حل مشکلات کشور در بخش‌های گوناگون و همچنین بی‌توجهی به مسائل آنان موجب شده که بحران جمعیت در طول 8 سال گذشته عمیق‌تر شود. مشکلات جوانان، کاهش نرخ ازدواج و مسئله پیری جمعیت و کاهش موالید و فرزندآوری کاملاً با یکدیگر نسبت مستقیم دارند.
خانم زینب مهرآیین کارشناس ارشد علوم ارتباطات در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: « ازدواج و اشتغال دو دغدغه مهم جوانان است که بی‌تدبیری مسئولین اجرایی در 8 سال گذشته هر دو را به بحران تبدیل کرده است.»
او ادامه می‌دهد: « جوانان از دولت آقای رئیسی انتظار دارند با تمام توان و بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌ها(نهادها و سازمان‌های مرتبط) زمینه ایجاد شغل را فراهم کرده و همچنین با فرهنگ‌‌سازی در جهت ترویج ازدواج آسان، کشور را از وضع کنونی خارج کند.»
این کارشناس حوزه ارتباطات تصریح می‌کند: «جوانی که با هزار امید و برای داشتن آینده‌ای بهتر وارد دانشگاه می‌شود؛ بهترین سال‌های عمر خود را در آنجا می‌گذراند اما بعد از فارغ‌التحصیلی نه تنها به مطلوب خود نمی‌رسد، بلکه سرخورده هم می‌شود. در صورتی که مسئولین با سیاست‌گذاری درست می‌توانند این امید را در دل جوانان زنده نگه دارند و بهترین سرنوشت را برای کشور به دست جوانان رقم بزنند.»
زمینه رشد جوانان را فراهم کنید
خدمتی که دولت می‌تواند به جوانان ارائه دهد این است که ابتدا باید زمینه‌ای را برای توانمند‌سازی آنان فراهم نماید.
این را خانم زهرا رضایی، جوان فعال فرهنگی به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید.
او در ادامه می‌افزاید: «سیستم آموزش و پرورش ما به گونه‌ای باید باشد که ابتدا استعدادیابی کند و سپس در جهت همان مسیر استعداد، دانش‌آموز را رشد دهد. در این صورت جوانان ما برای کاری که انجام می‌دهند اولا ارزش قائل هستند زیرا در راستای علایق و توانایی‌هایشان می‌باشد و ثانیا در کارشان پیشرفت می‌کنند.»
او با بیان اینکه؛ اگر جوان به این صورت بار بیاید از زمینه‌های فساد، اعتیاد، بی‌بند و باری و... مصون خواهد ماند، تصریح می‌کند: «جامعه با چنین جوانانی یک جامعه پویا،کارآمد و مولد خواهد بود.»
این فعال فرهنگی در پایان اظهار می‌دارد: «فراهم نمودن زمینه‌های ازدواج به موقع و آسان که لازمه آن آموزش به زوجین، تامین مسکن و کمک برای تهیه لوازم و مقدمات یک زندگی ساده است باید از سوی دولت جدید در دستور کار قرار بگیرد. جوانان سرمایه‌های یک جامعه هستند. اگر از آنان حمایت شود و تلاش شود آنان را در مسیری که باید باشند قرار دهند جامعه ایمن
خواهد شد.»
پیش‌نیازهای فرزندآوری
و رشد جمعیت
عزیزالله آقابابایی، جامعه‌شناس با بیان اینکه مقوله فرزندآوری از علت‌های مختلف و انگیزه‌های گوناگون تبعیت می‌کند، به ایسنا می‌گوید: «یکی از دلایل تمایل افراد برای بحث فرزندآوری، مرتبط با مسائل اقتصادی است. شاهدیم که برخی از خانواده‌ها وضعیت رفاهی مطلوبی دارند، اما تمایل چندانی به داشتن چند فرزند ندارند، بنابراین مسئولان و سازمان‌های مرتبط باید پس از دادن اطمینان خاطر به این افراد در حوزه امنیت اقتصادی و اجتماعی، نسبت به ارتقای انگیزه شهروندان در بحث فرزندآوری
اقدام کنند.»
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه توجه به اولویت‌های فرزندآوری مهم است، تصریح می‌کند: « از مهم‌ترین روش‌های تشویق جوانان به ازدواج کم کردن توقعات دو طرف و آسان گرفتن ازدواج است، بخشی از این وظایف، بر عهده خانواده و بخش دیگری از این وظیفه باید بر عهده جوان گذاشته شود، اما در ابتدا خانواده باید بکوشد تا زمینه‌های اصلی ازدواج فرزندان را فراهم کند که مهم‌ترین زمینه در بحث اقتصادی است.»
او درخصوص ارتباط امید به زندگی و تمایل برای فرزندآوری، می‌گوید: «آموزش‌های فردی و جمعی، نقش مهمی در بدنه اجتماعی جامعه دارد، این آموزش‌ها مقوله‌های متفاوتی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد که یکی از آنها بحث ازدواج و فرزندآوری است. آموزش‌های فردی در نظام‌های آموزشی باید متمرکز بر موضوع چگونگی ایجاد انگیزه برای زندگی، افزایش روحیه کار و تلاش و ایجاد امید در افراد باشد، همین انتظار از مدیران جامعه می‌رود که قانونمداری و توجه به حقوق شهروندی، شفافیت، سلامت و مسئولیت‌پذیری را در کار و مسئولیت خود وارد کنند،
این موضوعات امید را افزایش می‌دهد.»
ذهنیت منفی برخی جوانان
به ازدواج و فرزندآوری
علاوه‌بر مسائل اقتصادی که فکر جوانان را به خود درگیر کرده است، ترسی عجیب و همگانی در دل آنها برای تشکیل خانواده وجود دارد که جوانان را با مشکل مواجه می‌کند.
به گفته کارشناسان تشکیل کمیته ملی راهبردی جمعیت برای تحقق این هدف ضروری است. بنابراین با توجه به پیچیدگی و چند بعدی بودن موضوع جمعیت، موفقیت و پایدار بودن برنامه‌های جمعیتی، نیازمند یک نگاه سیستمی، تعیین اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت، همکاری و هماهنگی بین بخشی و ارزیابی و ارزشیابی مستمر برنامه‌ها هستیم.
علاوه بر اقدامات اجرایی، ایجاد شناخت و آگاهی نسبت به وضعیت جمعیت، آینده‌پژوهی روند جمعیت و نیازهای او و سیاست‌های مرتبط با جمعیت می‌تواند در تدوین برنامه‌های کارشناسی‌شده در زمینه جمعیت موثر واقع شود، همچنین حمایت از مراکز تحقیقاتی و پژوهشی در حوزه جمعیت به منظور رصد تحولات جمعیتی و ارائه تحلیل‌های کارشناسی برای شناخت عمیق‌تر این تحولات نیز بسیار راهگشا خواهد بود.
دکتر مریم اردبیلی، پزشک و آینده‌پژوه در نشست «حکمرانی ایران 1408» می‌گوید:
« فارغ از هر نوع نگاه سیاسی و جناحی و عقیدتی، برای هر ایرانی که به دنبال تصویری مثبت از آینده ایران است، باید برایش مهم باشد که وضعیتی را شاهد باشیم که نرخ باروری رو به افزایش باشد؛ با این عدد منفی خیلی از امکان‌های پیشِ‌روی ما از خانواده‌ها و
کشورمان گرفته می‌شود.»
اردبیلی معتقد است: «جهان دارد تغییر می‌کند؛ شرایط و تغییرات طوری است که تعارضات و مسئله‌های جدید به وجود می‌آید و سرعت به وجود آمدن این‌ها بالاست؛ شرایط دارد به‌سمتی پیش می‌رود که حکمرانی مدرن در جهان دیگر جوابگو نیست. حکمرانی مدرن از اساس با سیستم حکومتی ما تعارض داشت، در نتیجه همه دنیا دارد به سمتی می‌رود که هویت این ساختار مدرن را زیر سؤال می‌برد.»
این پزشک و آینده‌پژوه تصریح می‌کند: «حال ما باید این ساختار تحولگرای خودمان را حاکم کنیم؛ باید یک حکمرانی اسلامی‌تر و انسانی‌تر و مشارکتی‌تر و بااراده‌تر به‌وجود بیاوریم. اگر بخواهیم مسئله جمعیت‌مان را که الان یکی از کلان‌ترین مسائل و مسئله درجه‌یک کشور ماست، رفع بشود و اتفاقی در این رابطه بیفتد، ما ناچاریم با رویکرد حکمرانی تحول‌یافته گام دومی قرن پانزدهمی به موضوع نگاه کنیم.»
او در ادامه همین بحث درخصوص اهمیت خلق ایده از جانب مردم اظهار می‌دارد:
«در یک کارگاهی در شیراز در جمع کنشگران جمعیت توانستیم 60 ایده را جمع‌آوری کنیم؛ ایده‌هایی که شاید بعضی‌شان در هیچ جای دنیا خلق نشده باشد؛ وقتی من خودم پای خلق ایده باشم تا پای جان دنبال انجام آن
هم می‌روم.»
مردم هم به میدان بیایند
اردبیلی در نقد حکمرانی از بالا به پایین تأکید می‌کند: «مطرح کردن این موضوع با مردم از سوی حاکمیت باید متواضعانه باشد؛ اینکه
«ما تشخیص می‌دهیم و امر می‌کنیم، شما اطاعت کنید»، این برای عموم جامعه نخبگان و مدیران نباید باشد؛ این برای سطح کلان سیاست‌های کشور است.
مثلاً کسی افق کشور را در زمینه‌ای مشخص می‌کند، همه باید اطاعت کنند یا مثلاً در سیستم سلسله‌مراتبی باید اطاعت کنند اما اینجا جواب نمی‌دهد؛ سیستم‌های ما باید خودبسنده باشند، باید خودشان بتوانند ایده خلق کنند، فایده ندارد که منتظر دولت باشیم، مردم خودشان باید همت کنند و این اولویت را بشناسند و برای حل آن کمک کنند.» همه باید باور داشته باشیم که ما با آن سیستم قدیمی حکمرانی دیگر نمی‌توانیم جلو برویم و نقش مردم را در این حکمرانی دوباره باور کنیم؛ چون به ما در انقلاب و در جنگ ثابت شده بود اما دوباره باید خودمان را بازخوانی و تعریف کنیم؛ وقتی مردم بفهمند مسئله، مسئله واقعی خودشان است و به آینده خودشان و فرزندشان مربوط می‌شود و این را واقعاً حس کنند برای حل آن
کمک می‌کنند.
البته نقش دولت و حاکمیت نیز به جای خود محفوظ است و به هیچ عنوان نباید آن را نادیده گرفت. نفس تازه‌ای که در دولت دمیده می‌شود می‌تواند با اولویت سنجی درست در شناخت مسائل، به دنبال راه‌حل‌های مناسب نیز برود.