این روزها شاهد آلودگی هوای کلانشهر تهران و بوی نامطبوع ازجنوب پایتخت هستیم که تبدیل به بخشی از سوژه‌های داغ این روزهای فضای رسانه‌ای کشور شده است. رسانه‌ها به بررسی صحت و سقم هر یک از دلایل آن می‌پردازند، هرچند تاکنون به جواب مشخصی دست نیافته‌اند و در موارد یاد شده مسئولان و مدیران دست اندرکار همواره در مصاحبه‌های خود یا تایید یا تکذیب کردند. اما آنچه مورد غفلت مسئولان واقع شده است و تاکنون کمتر به آن توجه شده است، پسماندسوزی حاشیه کلانشهر تهران است.
لزوم مدیریت پسماندهای حاشیه شهر
 برای رفع مشکل بو و آلودگی هوا
در «قانون هوای پاک» به موضوع پسماندسوزی پرداخته شده و در ماده ۲۰ این قانون آمده‌ است که « انباشت پسماندهای بیمارستانی و صنعتی در معابر عمومی و فضای باز یا سوزاندن آن‌ها و انباشتن پسماندهای خانگی و ساختمانی در معابر عمومی و فضای باز خارج از مکان‌های تعیین‌ شده توسط شهرداری‌ها و دهیاری‌ها یا سوزاندن آن‌ها همچنین سوزاندن بقایای گیاهی اراضی زراعی پس از برداشت محصول ممنوع بوده و متخلف حسب مورد به جزای نقدی درجه شش موضوع ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی محکوم می‌شود».
به گفته کارشناسان محیط‌زیست، 32میلیون تن پسماند در کشورمان تولید می‌شود که 8 میلیون تن آن به پسماندهای خطرناک صنعتی اختصاص دارد. جالب است بدانید که با تمام ظرفیت های موجود در کشور فقط 5 درصد از این 8 میلیون تن پسماند به طور اصولی امحاء می‌شود و باقی آن از محل دپو در حاشیه شهرها، کلان شهرها، شهرک‌های صنعتی، اراضی رها شده، رودخانه‌ها و حتی دریا سر درمی‌آورد و این درحالی است که ظرفیت‌های امحای اصولی و استاندارد کشور معطل مانده است. با وجود حداقل 7 هزار واحد صنعتی و خدماتی کوچک و بزرگ در اطراف استان تهران و استان‌های همجوار، کمتر از 5 درصد از پسماندهای ناشی از فعالیت آنها تحت مدیریت اصولی قرار می‌گیرد که با این حساب باید پرسید آیا شهرک‌های صنعتی استان تهران دارای برنامه‌های جامع مدیریت پسماند هستند؟!
با توجه به نبود امکانات و تجهیزات لازم از جمله تاسیسات استاندارد پسماندسوزی، تجهیزات استاندارد بازیافتی و خاکچال‌های استاندارد، پسماندهای تولید شده توسط صنایع بزرگ و کوچک استان تهران کجا رها می‌شود؟ محل‌های متعدد تخلیه پسماند در کنار نهرها، مسیل‌ها و اراضی ملی تحت چه برنامه‌ای پاکسازی می‌شود؟ آیا برآوردی از میزان تولید آلاینده‌های ناشی از زباله‌سوزی در محیط و تاثیر آن بر کیفیت شهر‌های استان به‌ویژه کلانشهر تهران صورت گرفته و آیا سهم این بخش در سیاهه انتشار آلودگی هوای تهران مدنظر قرار گرفته است؟ آیا با مراکز غیراصولی بازیافتی آلاینده که به شکل غیرموجه و غیرمجاز در پهنه استان پراکنده هستند، برخورد می‌شود؟ آیا با دوره‌گرد‌های بلندگو به دست محلات که با جمع‌آوری و انتقال پسماند‌های حجیم برقی، فلزی و الکترونیکی به حاشیه شهرها، یکی از منشأهای اصلی شکل‌گیری مراکز آلاینده بازیافتی غیرمجاز در استان هستند برخوردی صورت می‌گیرد؟ آیا این موضوع مهم و امنیتی که بهداشت و سلامت دست‌کم 14 میلیون  نفر را در پایتخت و مرکز تصمیم‌گیری اجرایی کشور را تحت‌الشعاع قرار داده، در دستور کار سازمان‌های متولی مدیریت بحران و پدافند غیرعامل قرار دارد؟
ذوب برخی ضایعات فلزی آلوده به انواع روغن‌های صنعتی، سوزاندن ضایعات چوبی آلوده به پلی‌یورتان‌ها و رزین‌های صنعتی، انواع فوم‌های پلیمری، پی‌وی‌سی‌ها، پسماند‌های برقی و الکترونیکی در یک فرایند غیراصولی، از جمله فعالیت‌های بسیار خطرناک در این بخش است که این دسته از آلاینده‌ها به‌دلیل ماهیت غیرمتمرکز، پراکنده و بدون هویت خود، نه قابل محاسبه است و نه در مطالعات جامع کاهش آلودگی هوای کلان شهری مانند تهران لحاظ شده است.
سرنوشت نامعلوم پسماندهای مایع و جامد حاوی فلزات سنگین بسیار خطرناک
به گفته کارشناسان، سالانه حدود 100 میلیون لامپ فلورسنت و کم مصرف حاوی جیوه در کشور مصرف می‌شود و در طول سال 10 سال گذشته حدود 7 تن جیوه از طریق دفع غیراصولی لامپ های فرسوده در کشور وارد محیط‌زیست شده است. لامپ‌های فلورسنت (مهتابی) برای اولین‌بار در سال 1938 میلادی تولید و به دلیل  کاهش مصرف انرژی به سرعت مورد استفاده فراگیر قرار گرفت. لامپ‌های فلورسنت و کم‌مصرف حاوی مقادیر قابل توجهی جیوه است، یک لامپ کم‌مصرف معمولی، حاوی متوسط 5 تا 10 میلی‌گرم جیوه، می‌تواند بین 18  تا 30 هزار لیتر آب را از دسترس شرب خارج کند.
ترکیبات جیوه موجود در لامپ فلورسنت، در محیط به وسیله میکرو ارگانیسم‌های آب و خاک به «متیل‌مرکوری» تبدیل میشود. «متیل‌مرکوری» به راحتی می‌تواند با ورود به بدن آبزیان در راس زنجیره غذایی بدن انسان قرار گیرد و منجر به ضایعات مغزی و کبدی شود.
درسال 2013 میلادی با حضور نمایندگانی از 139 کشور جهان در شهر کوماموتو ژاپن، «کنوانسیون ممنوعیت استفاده از جیوه» تحت عنوان «کنوانسیون میناماتا» تصویب شد. با تصویب «کنوانسیون میناماتا»، جهان استفاده از جیوه را تا سال 2020 میلادی در بسیاری از محصولات و تجهیزات ممنوع کرد. کنترل و کاهش آلودگی ناشی از لامپ‌های فلورسنت مستلزم وجود تجهیزات تخصصی و فناورانه است که هم اکنون به‌دلیل اهمیت مدیریت جیوه در کشور، ساخت و تولید تجهیزات تخصصی لازم با ظرفیت مناسب برای کنترل و کاهش آلودگی ناشی از جیوه توسط شرکت‌های دانش‌بنیان مراحل اجرایی و عملیاتی خود را طی
کرده است.
درباره کنترل و کاهش جیوه قوانین ملی و بین‌المللی وجود دارد که می‌توان به «کنوانسیون میناماتا»، «قانون مدیریت پسماندها» و «ضوابط و روش‌های مدیریت پسماندهای برقی و الکترونیکی» اشاره کرد و این در حالی است که هیچ‌یک از شهرداری‌ها برای تفکیک لامپ‌ها اقدامی نداشته‌اند و فقط یک درصد از صنایع نسبت به امحای اصولی لامپ‌ها اقدام کرده‌اند و تاکنون گزارش ملی درباره برنامه‌های کنترل و کاهش جیوه در کشور منتشر
نشده است.
واحدهای صنعتی اطراف شهر تهران که اغلب شناسنامه ندارند، هرکدام کانون آلودگی هوا محسوب می‌شوند. در بازدید میدانی صبح زود از حاشیه شهر تهران، خاکسترهای ناشی از پسماندهایی که شب قبل سوزانده شده، موید این موضوع است.
ضمن آنکه بر اساس شنیده‌ها، برخی از واحدهای تولیدی و صنعتی اطراف تهران با تغلیظ مواد سوختی مانند گازوئیل که توسط افراد فاقد صلاحیت و در اماکن فاقد شناسنامه انجام می‌شود، سوخت حاصل از آن را به صورت غیرقانونی می‌فروشند. همچنین هنگام تخلیه گاز به داخل لوله‌های انتقال نفت در مواقع خاص، مقداری از این گاز در هوا متصاعد می‌شود که آن هم از دلایل آلودگی هوای کلانشهر تهران است.
نکته پایانی اینکه سازمان حفاظت محیط‌زیست در حوزه مدیریت پسماند و مقابله با پسماندسوزی به‌عنوان دستگاه نظارتی تعیین شده است و مقابله با معضل پسماندسوزی برعهده شهرداری‌ها، دهیاری‌ها، بخشداری‌ها، نیروی انتظامی، استانداری و چند وزارتخانه دیگر است.
ناهید حاجیلو