هدیه آقاپور
باید سطح و کیفیت مدارس دولتی از لحاظ آموزشی و‌تربیتی به‌گونه‌ای شود که دانش‌آموزان احساس نکنند با تحصیل در این مدارس امکان قبولی آنها در کنکور کمتر است و خانواده‌ها نیز تصور کنند فرزندانشان را به یک جای بی‌پناه می‌فرستند.
(رهبر معظم انقلاب ۱۱ /شهریور/ ۱۳۹۹)
یکی از بحث‌های استراتژیک نظام، بحث عدالت آموزشی است و در سند تحول هم یکی از راهبردهای اصلی را بسط و گسترش عدالت آموزشی قرار داده ‌است. در واقع یکی از شرایط لازم برای یک جامعه متعالی و پویا و توسعه‌یافته دستیابی به عدالت، هم به معنای عام آن و هم به معنای خاص آن است؛ زیرا عدالت آموزشی است که زمینه را برای دستیابی به عدالت اجتماعی فراهم می‌کند.
تحقق ارزش‌ها و آرمان‌های متعالی انقلاب اسلامی مستلزم تلاش همه‌جانبه در تمام ابعاد فرهنگی، علمی، اجتماعی و اقتصادی است.
احراز عرصه تعلیم و‌تربیت از مهم‌ترین زیرساخت‌های تعالی پیشرفت همه‌جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقاء سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصه‌های مختلف است. به این‌ترتیب تحقق آرمان‌های متعالی انقلاب اسلامی ایران مانند احیای تمدن عظیم اسلامی، حضور سازنده، فعال و پیشرو در میان ملت‌ها و کسب آمادگی برای برقراری عدالت و معنویت در جهان در گرو‌تربیت انسان‌های عالم متقی و آزاده و اخلاقی است.
تعلیم و‌تربیتی که تحقق بخش حیات طیبه، جامعه عدل جهانی و تمدن اسلامی ایرانی باشد. در پرتو چنین سرمایه انسانی متعالی است که جامعه بشری آمادگی تحقق حکومت جهانی انسان کامل را یافته و در سایه چنین حکومتی ظرفیت و استعدادهای بشر به شکوفایی و کمال خواهد رسید.
سند طلایی تحول آموزش و پرورش
تحقق این هدف نیازمند‌ترسیم نقشه راهی است که در آن نحوه طی مسیر، منابع و امکانات لازم، تقسیم کار در سطح ملی و الزامات در این مسیر به‌صورت شفاف و دقیق مشخص شده باشد. در تهیه سند ملی تحول بنیادین آموزش و پرورش کوشش شده است تا با الهام‌گیری از اسناد بالادستی و بهره‌گیری از ارزش‌های بنیادین آنها و توجه به اهداف راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران، چشم‌انداز و اهداف تعلیم و‌تربیت در افق 1404 هجری شمسی تبیین شود.
خوشبختانه با درک ضرورت و اهمیت این امر و در پاسخ به ندای هوشمندانه رهبری معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی)، طرح تدوین سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به مثابه سند تحول راهبردی نظام آموزش و پرورش در افق چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در دستورکار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت و سرانجام پس از شکل‌گیری حلقه‌های کارشناسی ـ پژوهشی با مشارکت صاحب‌نظران حوزوی و دانشگاهی و مدیران و کارشناسان مجرب آموزش و پرورش و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط، ضمن پایبندی به دیدگاه‌های حضرت امام خمینی(ره) و نظرات مقام معظم رهبری درباره تحول بنیادین نظام آموزشی و همسو با اسناد فرادستی، از جمله سند چشم‌انداز بیست ساله کشور، سند مذکور تدوین و به تصویب این شورا رسید اما اینکه تا چه حد اجرایی شد را از گفته‌ها و توصیه و تأکیدات رهبر معظم انقلاب می‌توان دریافت که دولت به اجرایی این سند هم همچون دیگر اسناد بالا دستی داخلی بی‌اعتنا بوده است.
بدون شک وقتی از تحول نام می‌بریم بدیهی‌ترین اقدام این است که در گام نخست در ادارات آموزش‌وپرورش و در لایه‌های مدیریتی و سطوح مختلف استان و وزارتخانه این تحول رخ دهد تا در مرحله بعد مدرسه قادر به اجرای برنامه‌ها مطابق با اهداف سند شود.
لزوم توجه به عدالت آموزشی
اجرای سند تحول آموزش و پرورش قطعا عدالت آموزشی را رقم خواهد زد و از برایند عدالت آموزشی است که عدالت اجتماعی، رشد و توسعه خواهد داشت.
البته عدالت مفهومی‌ ثابت نیست که بعد از رسیدن به آن، رسیدن به عدالت را اعلام کرده و جشن بگیریم.
 عدالت مفهومی‌است که به اراده‌های انسانی وابسته است و تک تک مسئولین نظام آموزشی، معلمان، اولیاء، دانش‌آموزان و افراد پیرامونی دیگری در ایجاد آن نقش ایفا می‌کنند.
 از همین روست که در قرآن مجید نیز، مردم به‌عنوان کسانی که فاعل برقراری عدالت هستند نام برده شده‌اند. همچنین عدالت و عدالتخواهی رابطه‌ای تنگاتنگ با یکدیگر دارند. عدالت بدون وجود انسان‌هایی عدالتخواه برقرار نخواهد شد و عدالت‌تربیتی، بدون‌تربیت دانش‌آموزانی عدالتخواه مستقر نمی‌شود. دانش‌آموزانی که عدالتخواهی را باید در مدرسه فراگیرند؛ و در سند تحول، آنجا که راهکارهای گسترش و تامین عدالت را بیان می‌کند، به چنین اصلی اصلا اعتنا نشده است.
مهدی اسماعیلی، نماینده مردم میانه و عضو کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «مقام معظم رهبری در ملاقات تصویری با مدیران ارشد آموزش و پرورش بسیار استادانه به برخی از وظایف آموزش و پرورش‌ اشاره کردند که نیازمند تشکیل کارگروه‌هایی برای بررسی و تدوین سازوکار اجرایی موارد مورد‌ اشاره رهبری است.»
وی ادامه می‌دهد: «یکی از مواردی که رهبرمعظم انقلاب به آن‌ اشاره فرمودند عدالت آموزشی است، می‌دانیم که کشور ما پراکندگی اقلیمی‌بسیاری دارد و برخی از شهرها و روستاهای ما کم برخوردار هستند بنابراین عدالت اقتضا می‌کند که از هر حیث به‌ویژه در بحث آموزشی این عدالت رعایت شود، چرا که احساس می‌شود به‌صورت رشد نامتوازن، کارهای آموزشی کشور را پیش بردیم.»
نماینده مردم میانه در مجلس شورای اسلامی تصریح می‌کند: «کلیت ماجرا این است که تمامی مسئولان آموزش و پرورش کمک کنند که تا بتوانیم عدالت رابه‌صورت شایسته‌تر در بحث‌های آموزشی جلو ببریم و مناطق مختلف را به‌صورت عادلانه ببینیم.»
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات در مجلس شورای اسلامی با‌ اشاره به اینکه در بحث کرونا شاهد بودیم بسیاری از دانش‌آموزان ما اکثرا در روستاها و شهرهای کم‌برخوردار متمرکز شدند و  در بحث آموزش آنلاین مشکلاتی برایشان پیش آمد، می‌گوید: «اکنون از وضعیت آموزشی و امکانات آموزشی چندان رضایت نداریم که مستلزم ارائه توضیحات از سوی مسئولین است.»
اسماعیلی یادآور می‌شود:» رهبر معظم انقلاب به ارتقای جایگاه مدارس دولتی‌ اشاره فرمودند، قاعدتا هرکسی نمی‌تواند فرزندش را به مدارس غیر‌دولتی ببرد، بنابراین شاهد هستیم بسیاری از مردم به‌خاطر مشکلات مالی به سمت مدارس دولتی متمایل می‌شود  و اصل در نظام آموزشی ما مدارس دولتی هستند و مدارس غیر‌دولتی فرع هستند بنابراین این مدارس دولتی باید تقویت شوند.»
وی تأکید می‌کند: «باید از سرریز مدارس دولتی،دانش‌آموزان به ناچار به مدارس غیر‌دولتی بروند و همه‌ترجیح بدهند که فرزندانشان در مدارس دولتی درس بخوانند و فقط رفع تکلیف در مدارس دولتی رخ ندهد و بهترین آموزش‌ها در مدارس دولتی صورت بگیرد.»
بنویسیم‌ تربیت «یکپارچه» بخوانیم «تدریس»
از تعاریف خیلی خوب که در اسناد آموزش و پرورش آمده است، تعریف‌تربیت، به‌عنوان فرآیندی یکپارچه و نگاهی فرهنگی- تربیتی به فرآیندهای آموزش و پرورش است.
 چنانکه به جای استفاده از لفظ عدالت آموزشی نیز، از عدالت‌تربیتی استفاده شده است. اما جریان این نگاه هنگامی‌که سند تحول به بیان راهکارها می‌رسد، دیگر قطع شده و ادامه نمی‌یابد. آنچه که در راهکارهای گسترش و تامین عدالت‌تربیتی آمده است، معطوف به تدریس و آموزش بوده و از مباحث عدالت در فرصت‌های پرورش و‌تربیت و یا دسترسی به فرصت‌ها و کیفیت پرورش غافل بوده است. به‌عنوان مثال تجویز آموزش از راه دور و مجازی برای استقرار عدالت، در نگاه خوش‌بینانه اگر بتواند عدالت در آموزش را تامین کند، مطمئنا عدالت در پرورش را تامین نخواهد کرد.
غفلت از‌تربیت اجتماعی و سیاسی و روابط میان معلم و شاگرد و درک محضر معلم از جمله مواردی است که دیگر آموزش مجازی پاسخگوی آنها برای دانش‌آموزان مناطق دور افتاده نخواهد بود.
کرونا و به رخ کشیدن ضعف‌های آموزشی
شیوع کرونا آغاز سال تحصیلی را به شدت تحت تأثیر قرار داده و اخبار و اطلاعیه‌های مسئولین وزارت آموزش و پرورش درباره رنگ بندی مناطق و شهرستان‌ها بر اساس میزان شیوع کرونا و بحث درباره آموزش حضوری و غیرحضوری تیتر داغ بسیاری از رسانه‌ها شد.
خانم معلمی‌که بازی‌های آموزشی او بین همکاران معروف است و حتی قبل از کرونا هم کلاس خود را محدود به کتاب درسی نمی‌کرد در گفت‌وگو با مهر می‌گوید: «خیلی ناراحت می‌شوم وقتی از معلمین بد می‌گویند واقعاًً بار کاری معلمان مضاعف شده است. بعضی از والدین طوری گلایه می‌کنند که انگار شیوع کرونا کار معلمان بوده است. متأسفانه اکثر مردم به جای مطالبه از بالادستی‌ها به آخرین حلقه آموزش که معلم است نگاه می‌کنند و فقط از او انتظار دارند.»
وی ادامه داد: «معلمان در این شرایط علاوه‌بر نیاز به گوشی و هزینه اینترنت مشکل تهیه وسایل آموزشی دارند، وسایلی که در مدرسه بود حالا باید با هزینه شخصی تهیه شود و چندین برابر وقت بگذاریم. برای تدریس و فعالیت هم طوری پیش برویم که وظیفه کمتری متوجه اولیا باشد که صدایشان درنیاید.»
بدون شک  کرونا منجر به آشکار شدن بسیاری از ضعف‌های آموزشی شد و عدم عدالت آموزشی بیش از گذشته خودنمایی کرد، علاوه‌بر آنکه میزان برخورداری دانش‌آموزان از امکانات  باید مورد توجه قرار بگیرد بلکه برخورداری معلمین از امکانات آموزشی و تدریس نباید مورد غفلت واقع شود.
مراقب باشیم نرم‌افزار شاد به غم تبدیل نشود
با شیوع و فراگیری ویروس منحوس کرونا اولین تدبیری که اندیشیده شد با توجه به ابزارهای موجود مجازی شدن آموزش در سطوح مختلف بود که تمام دنیا سعی کردند تا به‌صورت مقطعی آموزش را مجازی کنند.
به‌عنوان یک راهکار جایگزینی و فوری در ابتدا این روش جایگزین خوبی بود اما با ماندگاری کرونا کم‌کم معایب مجازی شدن در همان سه ماه اول سال خودش را نشان داد و مسئولین را به این فکر واداشت که با پایان تعطیلات تابستان نمی‌توان آموزش مجازی را جایگزین قطعی و کفی آموزش حقیقی کرد که البته باز هم آن‌طور که انتظار می‌رفت دولت برنامه خاصی برای سال تحصیلی جدید نداشت و مانند افراد روزمزد به تصمیمات  گذرا و فرار از موقعیت فعلی اکتفا کرد.
سید مجید حسینی کارشناس آموزش در گفت‌و‌گو با ایرنا درباره تحقق عدالت آموزشی به واسطه آموزش مجازی می‌گوید: «جامعه در حوزه آموزش دچار ناعدالتی عمیق بر اساس خصوصی‌سازی و طولی شدن آموزش شده است.»
وی می‌افزاید: «برآورد می‌شود که حدود ۵۰ هزار میلیارد تومان در سال از طرف‌های خانواده‌های ایرانی برای استفاده از آموزش‌های دولتی و غیر‌دولتی هزینه می‌شود. این امر موجب محروم شدن افرادی که پول کافی برای آموزش ندارند در واقع جامعه با پدیده خصوصی‌سازی، فقیر و غنی شدن و دو قطبی شدن آموزش در کشور مواجه شده که یک امر ساختاری و عمیق است، به طور مثال بیشتر رتبه‌های زیر هزار در کنکور سراسری از میان دانش‌آموزان مدارس غیرانتفاعی و سمپاد هستند.»
این کارشناس آموزشی ادامه می‌دهد: «مجازی شدن آموزش بر بستر پولی‌سازی صورت می‌گیرد و می‌تواند وضعیت خصوصی‌سازی را تعمیق کند، بخش مهمی ‌از دانش‌آموزان در مناطق محروم به دلیل نداشتن ابزار هوشمند مانند موبایل و تبلت، اینترنت و سایر امکانات تکنولوژیک از آموزش‌های عادی محروم هستند.»
وی با بیان اینکه دانش‌آموزان محروم از تحصیل مجازی، در زمان آموزش حضوری نیز در مدارس با کیفیتی تحصیل نمی‌کردند، اظهار می‌دارد: «آموزش مجازی بر بستر تکنولوژی است و تکنولوژی به پول نیاز داردکه  بخش بزرگی از جامعه از عهده هزینه این مخارج برنمی‌آیند و آموزش مجازی نابرابری‌های آموزشی را عمیق کرده است، چراکه حجم عمده‌ای از دانش‌آموزان در مناطق محروم توان استفاده از آن را ندارد.»
حسینی راهکار رفع ناعدالتی آموزشی را در حمایت دولت از دانش‌آموزان در مناطق محروم دانست و گفت: «نهادهای دولتی می‌توانند با فراهم کردن امکانات تکنولوژیک مانند اینترنت و دستگاه‌های هوشمند تلفن همراه استفاه از آموزش مجازی را برای دانش‌آموزان آسان‌تر کند.»
وی یادآورمی‌شود: «آموزش مجازی با حمایت دولت در فراگیری تکنولوژی موجب گسترش عدالت آموزشی می‌شود، پس دلیل بهتر این است که فعلا نرم‌افزار شاد به برنامه غم تبدیل نشود».
این کارشناس آموزشی خاطرنشان می‌کند: «تحقق عدالت آموزشی به واسطه آموزش مجازی نیاز به سیاست‌های حمایتی و جبرانی دولت برای تهیه امکانات تکنولوژی در مناطق محروم دارد که می‌توان گفت شاید هزینه این اقدام از مدرسه‌سازی نیز
کمتر باشد.»