نقش اوقات فراغت فرزندان در ساخت آینده ایران اسلامی- بخش نخست
اوقات فراغت؛ وقت‌کُشی یا وقت‌شناسی؟!
گروه گزارش
شمارش معکوس برای دانش‌آموزان جهت رسیدن به تعطیلات و سپری‌کردن اوقات فراغت شروع شده است. چقدر هیجان‌انگیز است، در هر دهه‌ای کودکان و نوجوانان با تمایلات خاص نسل خود به‌گونه‌ای این زمان را سپری می‌کنند.
در دهه‌های 40 و 50 اوقات فراغت دانش‌آموزان به فراگیری حرفه و کار و کسب درآمد می‌گذشت و همچنین در دهه 60 و 70 این فراغت بیشتر حرف سفر و تفریح و بازی و گاه کلاس‌های تقویتی و آموزشی سپری می‌شد و به همین ترتیب با گذشت زمان نحوه گذراندن این وقت با تغییرات اساسی روبه‌رو شد، به‌گونه‌ای که در سال‌های اخیر دستگاه‌های ذی‌ربط از آموزش و پرورش تا نهادهای فرهنگی مربوطه تمام تلاش خود را معطوف به برنامه‌ریزی دقیق و حساب‌شده کرده‌اند تا این اوقات فراغت به بهترین شکل و با بیشترین کارآیی و تأثیرگذاری پر شود و به بطالت نگذرد.
در بخشی از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با معلمان و اساتید دانشگاه‌های خراسان شمالی مورخ 1391/7/20 اینچنین می‌فرمایند: «یک نکته‌ای که در ضمن مطالب این دوستان هم بود، ذهن بنده هم همواره خیلی متوجه آن است، این است که ما در درجه اول باید به ساختن و پرداختن شکل روحی کودکانمان اهتمام بورزیم.
اگر توانستیم هویت انسانی این کودک را از آغاز کودکی شکل بدهیم و خلقیاتی را در آن به‌وجود بیاوریم، این برای همیشه به درد خواهد خورد. عوارضی وجود دارد، معمولاً این عوارض اخلاقیات را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ اما اگر چنانچه شخصیت کودک از آغاز ساخته شد و شکل گرفت، تأثیرات عوارض کمتر خواهد بود و عوامل کمک‌کننده هم در بین راه کمک خواهد کرد.»
در ادامه به نقش اوقات فراغت در تجدید روحیه و رشد اجتماعی دانش‌آموزان پرداخته و به اهمیت آن از دیدگاه علمای دینی، کارشناسان و مسئولین امر آموزش و پرورش اشاره می‌کنیم، با ما همراه باشید.
رشد فکری و اجتماعی دانش‌آموزان
در اوقات فراغت
اوقات فراغت فرصت مناسبی است تا با گذراندن وقت در جوار خانواده و با نظارت آنها و با استفاده از برنامه‌ریزی صحیح و دقیق آمادگی لازم جهت شروع‌های تازه در رابطه با درس و آمادگی جسمی و روحی و روانی به بازسازی قدرت فکر پرداخته شود.
بدون شک نحوه گذراندن اوقات فراغت در تعیین مسیر زندگی جوانان و نوجوانان نقش به‌سزایی دارد. برنامه‌های بعد از مدرسه و تحصیل سبب رشد مهارت‌های فکری و اجتماعی دانش‌آموزان می‌شود.
اما متأسفانه مشاهده می‌شود که بعضی خانواده‌ها به‌خاطر چشم و هم‌چشمی، فرزندان خود را در کلاس‌های مختلفی ثبت‌نام می‌کنند بدون توجه به علائق فرزندان‌شان و با این کار نه تنها هیچ مهارتی را کسب نمی‌کنند بلکه باعث اتلاف وقت و هزینه می‌شود.
«زینب» دختر دانش‌آموزی که در سال اول دبیرستان درس می‌خواند در این‌باره به گزارشگر کیهان می‌گوید: «من به ورزش شنا و مجسمه‌سازی علاقه‌مند هستم و در تابستان و همچنین گاهی اوقات در طول سال تحصیلی در این کلاس‌ها شرکت می‌کنم، اما پدر و مادرم اصرار دارند که در ایام فراغت در کلاس‌های علمی و تقویتی حضور داشته باشم. گرچه ممکن است حق با آنها باشد اما به نظر من بعد از رهاشدن از درس و کلاس و مدرسه باید به‌دنبال هنرها و مهارت‌های مورد علاقه برویم.»
وی اضافه می‌کند: «بیشتر کلاس‌هایی که به اجبار خانواده‌ها و بدون توجه به علاقه، دانش‌آموزان در آنها شرکت می‌کنند، فقط باعث وقت‌کُشی شده و هیچ بازدهی ندارد.»
بنابراین فعالیت‌های پرورشی می‌بایست در جهت تکمیل برنامه‌های درسی و رسمی دانش‌آموزان قرار گیرد. این فعالیت‌ها می‌بایست برای دانش‌آموزان نشاط‌آور و قابل انعطاف و لذت‌بخش بوده و با کمترین هزینه بالاترین نشاط را در آنها ایجاد کند.
اهمیت اوقات فراغت
اهمیت اوقات فراغت به اندازه‌ای است که حتی در دین مبین اسلام هم به این امر اشاره شده است. پیامبر اعظم(ص) در این‌باره می‌فرمایند: «بیشتر مردم در دوخصلت دچار گمراهی و ضلالت هستند، یکی درباره سلامت و صحت و دیگری، در زمینه فراغت.»
حضرت علی(ع) به ابوذر فرمود: «یا اباذر! بسیاری از مردم درباره دو نعمت زیان‌کارند و از آن قدردانی نمی‌کنند یکی تندرستی و دیگری فراغت است.»
امام رضا(ع) فرمودند: «کوشش کنید اوقات خود را به چهار قسمت تقسیم کنید؛ قسمتی برای عبادت و خلوت با خدا، قسمتی برای تأمین معاش، قسمتی برای مصاحبت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیوب‌تان واقف می‌سازند و در باطن نسبت به شما خلوصی نیت و صفا دارند و قسمتی نیز به تفریح و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت و نشاط ساعات تفریح نیروی انجام وظایف در ساعات دیگر را تأمین کنید.»
در قرآن کریم نیز توجه به اوقات فراغت جایگاه خاصی دارد و آیات زیادی در این‌باره وجود دارد، تا جایی که خداوند در آیه 7 سوره حشر اینچنین می‌فرماید: «فاذا فرغت فانصب» که به معنای آن است که هرگاه از امر مهمی فارغ شدی به امر دیگری بپرداز.»
کانت، فیلسوف بزرگ آلمانی می‌گوید: «آدمی در اوقات فراغت خویش، گاهی بیش از سایرفرصت‌های زندگی خویش می‌آموزد.»
لزوم توجه به اوقات فراغت دانش‌آموزان
اگر با دقت و کارشناسانه روی مسئله تعلیم و تربیت و آموزش نحوه پرکردن اوقات فراغت دانش‌آموزان از همان دوران کودکی و نوجوانی تمرکز شود، آنها می‌توانند یاد بگیرند که چطور باید زمان‌شان را مدیریت کنند. قطعا با باروری این هوش سرشار و استعدادهای شگرف آینده‌ای درخشان در انتظار کشور عزیزمان ایران خواهد بود.
از این رو کارشناسان معتقدند هر فرد نوجوان به‌طور متوسط 5/2 ساعت در طول شبانه روز اوقات فراغت دارد. با محاسبه متوسط 14 میلیون دانشآموز در حدود سرانه هر نفری روزی 2 ساعت فراغت، بنابراین آموزش و پرورش برای 28 میلیون ساعت نفر روز برنامه‌ریزی برای غنی‌سازی اوقات فراغت لازم دارد.
از این زمان،87 درصد گذراندن اوقات فراغت مربوط به تماشای تلویزیون می‌باشد. پس تمایل پویا باید بین سازمان آموزش و پرورش و صداوسیما وجود داشته باشد.
64 درصد نوجوانان 11-14 ساله اوقات فراغت خود را به بازی و ورزش می‌پردازند که نسبت پسران 86 درصد و دختران 40 درصد است.
بر اساس نظریه کارشناسان امور تربیتی از مدت زمان 5:2 در طول شبانه روز، اوقات فراغت نوجوانان متوسط حدود 2:15 آن به تماشای تلویزیون و برنامه‌های اینترنتی سپری می‌شود. بنابراین در ابتدا آموزش و پرورش و امور تربیتی باید هماهنگی و همکاری بسیار نزدیک با ارگان‌ها و نهادهایی از جمله تربیت بدنی، صداوسیما، شهرداری و سازمان‌های فرهنگی و تبلیغات اسلامی داشته باشند.
همچنین در برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت باید نیازها و علایق دانش‌آموزان مدنظر باشد و از نظرات روان‌شناسان و جامعه‌شناسان و نتایج پژوهش‌های علمی بهره ببرند. با خانواده‌ها هماهنگی لازم را داشته باشند و با مهیا کردن امکان مناسب خارج از مدرسه اعم از کانون‌های تربیتی و فرهنگی، اردوگاه‌ها، اماکن ورزشی و... برنامه‌ریزی و انسجام یابند.
چالش پیش روی خانواده‌ها
در رابطه با اوقات فراغت
یکی از چالش‌های جدی که خانواده‌ها با آن روبه‌رو هستند، هزینه‌های بعضا سرسام‌آور شهریه آموزشگاه‌ها و کلاس‌های تقویتی در ایام تابستان است.
«حسین پارسا» پدر دو دانشآموز دختر که یکی از فرزندانش در مقطع اول ابتدایی و دیگری در مقطع پنجم ابتدایی تحصیل می‌کند، به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «شهریه آموزشگاه‌های خصوصی در ایام تابستان بسیار بالاست و متاسفانه گاهی از توان مالی خانواده‌ها خارج است. از طرفی انتظار داریم آموزش و پرورش در برگزاری این کلاس‌ها به یاری خانواده‌ها بیاید و کمک کار والدین باشد.»
وی در ادامه تصریح می‌کند: «از یک طرف وجود کلاس‌هایی برای پرکردن اوقات فراغت دانش‌آموزان امری ضروری است و در بلند مدت می‌تواند آنها را به آموختن حرفه‌ای خاص راهنمایی کند یا رشته‌ای ورزشی را یاد بگیرند و از طرف دیگر به دلیل هزینه‌هایی که لحظه به لحظه بالا می‌رود برخی از والدین قادر نیستند فرزندان خود را به این کلاس‌ها بفرستند و عملا بسیاری از دانش‌آموزان از رفتن به چنین کلاس‌هایی محروم می‌شوند و اینجاست که از آموزش و پرورش و نهادهای مربوطه انتظار می‌رود تا در این زمینه چاره‌اندیشی کنند تا چنین تبعیضی را در بین دانش‌آموزان شاهد نباشیم.»
این پدر دو دانشآموز ابتدایی به آینده‌نگری برای فرزندانش اشاره می‌کند و می‌گوید: «ایام تعطیلات تابستان سه ماه است و دانش‌آموزان فرصت زیادی دارند و نباید این فرصت‌ها فقط با دیدن فیلم و یا رفتن به پارک و تفریح پر شود بلکه رفتن به کلاس‌های آموزشی و یادگیری یک رشته ورزشی یا هنری ضرورتی انکارناپذیر است و در آینده بسیار موثر و ضروری است و باید خانواده‌ها به هر شکل ممکن فرزندان خود را در این ایام به کلاس‌های آموزشی یا مهارت‌آموزی بفرستند و نگذارند فرزندان‌شان این ایام را به بطالت بگذرانند.»
وی از آموزش و پرورش می‌خواهد با همکاری معاونت‌های پرورشی، اوقات فراغت تابستانی دانش‌آموزان را پر کنند و مدیریت این مهم با خود آموزش و پرورش باشد، ضمن اینکه بر آموزشگاه‌های خصوصی هم باید نظارت دقیقی اعمال شود.
وی تاکید می‌کند: «مثلا قیمت یک ترم زبان انگلیسی در دو آموزشگاه با یکدیگر متفاوت است و این در حالی است که کیفیت آموزش تقریبا یکسان است و اینجا باید گفت اگر نظارت دقیقی بر آموزشگاه‌های آزاد وجود داشته باشد قطعا شاهد چنین هرج و مرجی در تعیین شهریه‌ها نخواهیم بود.»
وی پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان را یکی از ضروریات انکارناپذیر نسل امروزی می‌داند و معتقد است باید با توجه به علایق و سلایق خود دانش‌آموزان، آنها را در کلاس‌های مورد نظر ثبت‌نام کنند و از فرستادن فرزندان خود به کلاس‌هایی که هیچ علاقه‌ای به آن ندارند جدا پرهیز نمایند.