ساز و کار تنبیه(پرسش و پاسخ)
پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی «توبیخ و تنبیه» از سوی مدیران چگونه می‌تواند منجر به اصطلاح نظام مدیریتی شود؟
پاسخ:
نظام مدیریتی در هر جامعه‌ای یکی از مهم‌ترین مولفه‌های پیشرفت و توسعه به حساب می‌آید. برای اینکه مدیران بتوانند از «توبیخ و تنبیه» نتایج خوبی بگیرند، چه ساز و کارهایی را باید در این رابطه به کار گیرند، تا به نتایج مطلوب و دلخواه سازمانی خود برسند؟
با الهام از آموزه‌های وحیانی به نظر می‌رسد رعایت ساز وکار زیر می‌تواند منجر به تقویت و کارآمدتر کردن نظام مدیریتی گردد:
1- تنبیه همیشه باید مقطعی باشد، یعنی راه را به روی افراد متخلف برای اصلاح خویشتن نبندد. جالب است که خدای متعال در قرآن کریم در بسیاری از آیات بعد از مجازات‌های شدید، بلافاصله توبه‌کاران را استثنا می‌کند، یعنی راه را به روی گنهکاران باز نگاه می‌دارد. جمله «الا الذین تابوا» (مگر کسانی که توبه کنند) یا مشابه آن در آیات زیادی از قرآن کریم به همین منظور آمده است.
2- توبیخ و مجازات و تنبیه نباید حس کینه‌توزی افراد را برانگیزد، و در عین حال قاطعیت مدیریت ایجاب می‌کند که در این مورد، گرفتار وسوسه نشود و از ترس کینه‌توزی‌های آینده، به کلی چشم از مجازات یا توبیخ متخلفان و گنهکاران نپوشد، در غیر این صورت سازمان، تشکیلات و نظامش به فساد کشیده می‌شود.
3- رعایت تناسب میان «جرم» و «جریمه» و توبیخ و تنبیه از مسلم‌ترین مسائل اسلامی و تشکیلاتی است که دقت در باب حدود و دیات در فقه اسلام این معنا را کاملا مشخص می‌کند.
4- اصل در توبیخ و تنبیه این است که خصوصی باشد، به عکس تشویق که علنی بودن آن بهتر است. ولی مواردی استثنایی پیش می‌آید که شرایط ایجاب می‌کند که در خصوص جمع انجام گیرد، و یا خبر آن به گوش دیگران برسد.
5- از مسائلی که در مورد توبیخ و مجازات کاملا ضروری به نظر می‌رسد، این است که باید دلیل آن دقیقا به طرف تفهیم شود، و هرگز به این قناعت نشود که او خودش می‌داند کفاره چه گناه و خطایی را می‌پردازد. چه بسیار افرادی که از اعمال سوء‌و تخلفات خویش بی‌خبرند و یا به گفته قرآن کریم «یحسبون انهم یحسنون صنعا» «فکر می‌کنند که کار درستی انجام می‌دهند و آن عمل را نیک می‌پندارند، و یا اگر آگاهند، درجه اهمیت آن را نمی‌دانند، لذا تفهیم دقیق این مسئله برای اصلاح و تربیت سازمان ضرورت دارد.
6- مدیر، فرمانده و یا رئیس هر مجموعه سازمانی نباید در توبیخ و ملامت زیاده‌روی کند، زیراگاه می‌شود که تکرار آن اثر معکوس دارد، و متخلفان را در اعمال خطاهای خود جری‌تر می‌کند و آنان را به لجاجت وا می‌دارد. امام علی(ع) می‌فرماید: «الا فراط فی الملامه تشب نیران اللجاج» زیاده‌روی در سرزنش و ملامت، آتش عناد و لجاجت را مشتعل می‌کند. (بحارالانوار، ج 74، ص 230) و همچنین آن حضرت در جای دیگر فرموده است: «ایاک ان تکرر العتب فان ذلک یعزی بالذنب و یهون بالعتب» از توبیخ مکرر پرهیز کن! چرا که تکرار سرزنش، گناهکار را در اعمال ناپسندش جری و جسور می‌کند، به علاوه ملامت را بی‌اثر می‌سازد. (غررالحکم، ج 1، ص 278)
از منظر آموزه‌های وحیانی «توبیخ و تنبیه» از سوی مدیران چگونه می‌تواند منجر به اصطلاح نظام مدیریتی شود؟
پاسخ:
نظام مدیریتی در هر جامعه‌ای یکی از مهم‌ترین مولفه‌های پیشرفت و توسعه به حساب می‌آید. برای اینکه مدیران بتوانند از «توبیخ و تنبیه» نتایج خوبی بگیرند، چه ساز و کارهایی را باید در این رابطه به کار گیرند، تا به نتایج مطلوب و دلخواه سازمانی خود برسند؟
با الهام از آموزه‌های وحیانی به نظر می‌رسد رعایت ساز وکار زیر می‌تواند منجر به تقویت و کارآمدتر کردن نظام مدیریتی گردد:
1- تنبیه همیشه باید مقطعی باشد، یعنی راه را به روی افراد متخلف برای اصلاح خویشتن نبندد. جالب است که خدای متعال در قرآن کریم در بسیاری از آیات بعد از مجازات‌های شدید، بلافاصله توبه‌کاران را استثنا می‌کند، یعنی راه را به روی گنهکاران باز نگاه می‌دارد. جمله «الا الذین تابوا» (مگر کسانی که توبه کنند) یا مشابه آن در آیات زیادی از قرآن کریم به همین منظور آمده است.
2- توبیخ و مجازات و تنبیه نباید حس کینه‌توزی افراد را برانگیزد، و در عین حال قاطعیت مدیریت ایجاب می‌کند که در این مورد، گرفتار وسوسه نشود و از ترس کینه‌توزی‌های آینده، به کلی چشم از مجازات یا توبیخ متخلفان و گنهکاران نپوشد، در غیر این صورت سازمان، تشکیلات و نظامش به فساد کشیده می‌شود.
3- رعایت تناسب میان «جرم» و «جریمه» و توبیخ و تنبیه از مسلم‌ترین مسائل اسلامی و تشکیلاتی است که دقت در باب حدود و دیات در فقه اسلام این معنا را کاملا مشخص می‌کند.
4- اصل در توبیخ و تنبیه این است که خصوصی باشد، به عکس تشویق که علنی بودن آن بهتر است. ولی مواردی استثنایی پیش می‌آید که شرایط ایجاب می‌کند که در خصوص جمع انجام گیرد، و یا خبر آن به گوش دیگران برسد.
5- از مسائلی که در مورد توبیخ و مجازات کاملا ضروری به نظر می‌رسد، این است که باید دلیل آن دقیقا به طرف تفهیم شود، و هرگز به این قناعت نشود که او خودش می‌داند کفاره چه گناه و خطایی را می‌پردازد. چه بسیار افرادی که از اعمال سوء‌و تخلفات خویش بی‌خبرند و یا به گفته قرآن کریم «یحسبون انهم یحسنون صنعا» «فکر می‌کنند که کار درستی انجام می‌دهند و آن عمل را نیک می‌پندارند، و یا اگر آگاهند، درجه اهمیت آن را نمی‌دانند، لذا تفهیم دقیق این مسئله برای اصلاح و تربیت سازمان ضرورت دارد.
6- مدیر، فرمانده و یا رئیس هر مجموعه سازمانی نباید در توبیخ و ملامت زیاده‌روی کند، زیراگاه می‌شود که تکرار آن اثر معکوس دارد، و متخلفان را در اعمال خطاهای خود جری‌تر می‌کند و آنان را به لجاجت وا می‌دارد. امام علی(ع) می‌فرماید: «الا فراط فی الملامه تشب نیران اللجاج» زیاده‌روی در سرزنش و ملامت، آتش عناد و لجاجت را مشتعل می‌کند. (بحارالانوار، ج 74، ص 230) و همچنین آن حضرت در جای دیگر فرموده است: «ایاک ان تکرر العتب فان ذلک یعزی بالذنب و یهون بالعتب» از توبیخ مکرر پرهیز کن! چرا که تکرار سرزنش، گناهکار را در اعمال ناپسندش جری و جسور می‌کند، به علاوه ملامت را بی‌اثر می‌سازد. (غررالحکم، ج 1، ص 278)