شهید سید محمدباقر صدر و طراحی نظام معرفتی اسلامی
دکتر سید محمدصادق هاشمی شاهرودی
رویه مرسوم و متداول علمای دین و مدرسان و محققان و طلاب علوم دینی، تا سال‌های متمادی، بویژه پیش از انقلاب اسلامی ایران، در حوزه‌های علمی، اشتغال به تعلیم و تعلّم علوم مختلف دینی، به شیوه‌های سنتی و کلاسیک و با تاکید بر علوم فقه و اصول و با هدف استنباط و استخراج احکام فقهی از منابع دینی و پاسخ به نیاز‌ها و پرسشهای شرعی مومنان و متدیّنان با صدور فتاوا و تبیین حلال و حرام الهی بوده است.
اما نیاز‌ها و مطالبات متعدد و متنوع و جدید انسان معاصر، چه در عرصه فردی و چه در عرصه‌های اجتماعی، بویژه در دوران مدرن و مواجهه مومنان و مسلمانان با اندیشه‌ها و مکاتب و شیوه‌های جدید زندگی و تفکر، نهادهای دینی، مخصوصا متولیان فکر و اندیشه اسلامی را به تکاپو انداخت و آنان را با چالشهای جدیدی روبرو ساخت.
از میان افرادی که قدم به این میدان نبرد و مبارزه علمی و فکری گذاشتند و نام آور گردیدند، بی‌شک نام شهید مجاهد، آیت‌الله العظمی سید محمد باقر صدر (رض) از درخششی پرشکوه و تلألوئی چشمگیر و تجلی متمایزی برخوردار شده است، بویژه آنکه وسعت علم و عمق اندیشه و ژرفای خرد این بزرگمرد فرزانه، با تقوی و زهد و ایثار و فداکاری و از خود گذشتگی همراه بوده و در نهایت نیز با خون مطهرش جاودان شده است.
این قلم را نه یارای تبیین ابعاد اندیشه پویای وی است و نه قادر به درک بلند‌ای مقامات معنوی آن شهید سعید، اما به رسم ارادت و از سر وظیفه و عشق، نام خود رابه ارادتمندان آن بزرگوار گره زده، تا ما نیز از شفاعت وی بهره ببریم و سهمی در روز جزا داشته باشیم.
با مروری بر آثار شهید صدر (رض)، چه کتب و مقالات و چه سخنرانی‌ها و دروس ایشان، به این نکته پی می‌بریم که گوئی در ذهن ایشان طرح و نقشه‌ای جامع و کلان از ابعاد تعالیم و آموزه‌های اسلامی در علوم و معارف مختلف، موجود بوده که در کنار یکدیگر، با چیدمانی منظم وهدفمند، بنائی عظیم و متقابل را تشکیل داده و به آن استحکام و دوام و جمال و جلال بخشیده است.
در ترسیم این بنا هر بخشی، نقش و سهم و وظیفه‌ای دارند و از سواد و مصالح خاص خود ساخته شده‌اند، اما با این حال، ارتباط هر یک از این اجزاء با یکدیگر و کنار هم قرار گرفتن آنهاست که یک بنا را تشکیل می‌دهد و در صورت فقدان و یا نقص در هر یک از اجزاء به کل بدنه آن بنا، خلل ایجاد می‌شود. لذا در کنار اهمیت هر یک از مصالح و اجزاء، ارتباط فیمابین آنها ضروری و لازم است.
سیره علمی شهید صدر(رض) بیانگر آن است که ایشان از جمله معدود علمائی هستند که در موضوعات مختلف و متنوع علوم دینی، تأمل و تفکر داشته و حتی اقدام به تالیف و تدریس کرده‌اند، هرچند ایشان به نحو کاملا برجسته و متمایزی، در بحثهای فقهی و اصولی، مبدع و مبتکر و پیشرو به شمار می‌روند، اما در موضوعات فلسفه، منطق، تفسیر، تاریخ، عقاید و اقتصاد نیز صاحب نظر بوده و صاحب آثاری می‌باشند که با نگاه ویژه‌ای برای پاسخ به دغدغه‌های آن روزگار جامعه دینی، نگاشته شده‌اند.
این قابلیت و توانایی و اهتمام و توجه، بیانگر شخصیت علمی وسیع و چند جانبه و تنوع مطالعات و تحقیقات ایشان است، اما در بعدی کلان، می‌تواند ما را به درک جدید و متفاوتی از نگاه به مسائل مختلف دینی، رهنمون سازد، که در آن، منظومه‌ای از تعالیم و معارف منسجم و مرتبط، با یکدیگر در هم تنیده شده و در تعاملی هدفمند، اهداف معرفتی خویش را محقق می‌سازند و فرد و جامعه را هدایت و مدیریت می‌نمایند.
لذا برای طراحی نظام کامل و جامع برای حیات فردی و اجتماعی، می‌بایست به عمق هر یک از این علوم و معارف غور کرد و با تلاش و کوشش و تحقیق، دستاوردهای آن را با چینشی دقیق و منسجم، مرتبط ساخته و نظم منطقی و علمی را بر آن حاکم ساخت، تا بصورت یک نظام و سیستم عمل کرده و خروجی‌های آن را به صورت راهکارهای کارآمد به فرد و جامع عرضه کرد.
این نگاه، معنای جدیدی به فعالیت‌های علمی و فکری می‌دهد و آنها را به صورت اجزای متداخل و در عین حال مکمل یکدیگر ترسیم می‌کند و به بازخوانی مفاهیم و اهداف نظام آموزشی در نهادهای دینی منتهی می‌گردد.
به عنوان نمونه، یکی از مفاهیمی که دچار تحول خواهد شد معنای اصطلاح (اجتهاد) در معارف و علوم دینی است، که جزو مفاهیم بنیادین و اساسی می‌باشد.
چرا که به اجتهاد مرسوم و متداول و موجود در حوزه‌های علمیه، ابعاد تازه تری بخشیده و آن را در عرصه‌ای فرا‌تر از فقه و اصول تعریف می‌کند و افقهای گسترده‌تری را به روی آن می‌گشاید و جانی تازه به علوم و معارفی می‌بخشد که کمتر مورد توجه و تاکید قرار می‌گیرند.
این رویکرد، انسان و مسائل وی را با نگاهی جامع نگر و کلان مورد بررسی قرار می‌دهد، لذا برای پرسش‌ها و رفع نیازهای وی نیز دستگاه معرفتی هدفمندی می‌بایست بصورت تشکیلاتی و سیستماتیک، به فعالیت بپردازد.
شهید صدر (رض) نمادی از تفکر نظاممند و هدفمند اسلامی است که در کنار تمسک و وفاداری به اصول میراث سنت اسلامی، در جستجوی راهکارهای نوین و راه حل‌های کارآمد، برای غلبه بر چالشهای پیش رو و عبور از بحرانهای موجود است.
ضرورت مواجهه محافل دینی
با چالشهای جدید
از این روست که تلاش ایشان برای برقراری ارتباط مناسب میان دین و انسان، ایشان را به بحث و تامل حتی در مسائلی همچون معرفت‌شناسی و جامعه‌شناسی و اقتصاد و بانک و... می‌کشاند.
اما به نظر می‌رسد تلاش اصلی ایشان همان گشودن دریچه‌های نوین برای مطرح کردن پرسشهای جدید و غیرمتداول و مواجهه محافل دینی و علمی با این چالش‌ها است، هرچند که پاسخهای ارائه شده توسط ایشان نیز فرا‌تر از زمانه خویش است و هنوز هم پس از سال‌ها مورد مراجعه و استفاده است.
تنها در صورت تحقق این مواجهه علمی و فکری است که ذهن محققان و اندیشمندان، به تلاشهای جدید دست خواهد زد و با ابتکار و خلاقیت و نوآوری، مسیر رشد و تحول علمی، طی خواهد شد، هرچند که این پیش فرض، در طراحی نظام معرفتی جامع، مسئولیت نهادهای علمی را دوچندان کرده و ضرورت برقراری پیوند علمی و فکری میان علوم و معارف و ایجاد مجموعه‌ها و موسسه‌های علمی میان رشته‌ای و سازو کارهای راهبردی برای فهم دقیق و عمیق پرسش‌ها و چالشهای نوین و ارائه پاسخهای مناسب را نمایان می‌سازد.
تحقق این اهداف نیز با تأسی به روحیه علمی و عملی بزرگانی چون شهید صدر (رض) و تلاش و کوشش فراوان همراه با ایثار و فداکاری قابل تحقق خواهد بود.
سایت بنیاد فقه و معارف اهل البیت