آموزش زبان انگلیسی و مسئله نفوذ
سید عبدالحمید میرحسینی *
نفوذ فرهنگی عمدتاً از طریق تحلیل فرآیندها و محصولات فرهنگی مورد بحث قرار می‌گیرد و به دلیل ماهیت موضوعات فرهنگی، بررسی مسئله نفوذ در این حیطه بر اساس ارائه شواهد عینی معمولاً امکان پذیر نیست. با این حال، در برخی موارد شاید بتوان شواهدی از وجود طرح‌های منسجم برای نفوذ فرهنگی ارائه کرد که موضوع را برای کسانی که در تحلیل‌های مبین وجود نفوذ فرهنگی تردید دارند تا حد زیادی روشن می‌کند. یادداشت حاضر با چنین رویکردی به مسئله نفوذ فرهنگی در زمینه‌های علمی و آموزشی و مشخصاً در حیطۀ آموزش زبان انگلیسی در کشور می‌پردازد.
موضوع نفوذ فرهنگی از طریق آموزش زبان با تحلیل و بررسی تعاملات موجود در فضاهای آموزش زبان، مطالب و موضوعات درسی مربوطه و سایر ابعاد فرآیندهای آموزش و یادگیری زبان انگلیسی در مؤسسات آموزشی قابل بررسی و حاوی نکات تأمل برانگیزی است. اما شاید برای سیاست‌گذاران فرهنگی و آموزشی آگاهی از این امر مهم باشد که در سطح بین‌المللی سیاست‌ها و برنامه‌های مدون، منسجم و « اعلام شده» برای نفوذ و تأثیرگذاری فرهنگی با استفاده از آموزش زبان انگلیسی وجود دارد.
در ادامه با پرهیز از تحلیل و رمز‌خوانی دربارۀ این موضوع، بخش‌هایی از برخی اسناد رسمی منتشر شده توسط اجزاء مختلف نظام حکومتی آمریکا (کاخ سفید، کنگره، و وزارت خارجه) ارائه می‌شود که صریحاً بیانگر هدف‌گذاری برای به کارگیری آموزش زبان انگلیسی در جهت نفوذ فرهنگی و اجتماعی در دیگر کشورها هستند. (بخش‌های برجسته ترجمۀ عین عبارات برگرفته از اسناد هستند که نقل قول می‌شوند.)
با نگاهی به سوابق امر درمی‌یابیم که استفاده از آموزش زبان انگلیسی به عنوان راه نفوذ، سابقه‌ای در حد حداقل چندین دهه دارد و جالب این که در همان ابتدا از کلمۀ نفود (influence) در این باره استفاده شده است. در یکی از گزارش‌های کمیتۀ مشورتی اطلاعات کنگرۀ آمریکا در سال 1959 آمده است: حتی در جهان کمونیستی هم نفوذ آمریکا را می‌توان از طریق زبان انگلیسی گسترش داد. (ص 22) علاقۀ جهانی به زبان انگلیسی یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌های ماست. (ص 31)1
همین کلمه، بیش از چهل سال بعد نیز در سندی با عنوان «تغییر اذهان» که در زمینۀ دیپلماسی عمومی آمریکا در قبال جهان عرب و اسلام توسط مجلس نمایندگان آمریکا منتشر شد به کار رفته است: در مورد انگلیسی، گسترۀ بالقوۀ این نفوذ بسیار عظیم است و تقریباً تمام افراد در سن مدرسه در جهان و میلیون‌ها معلم را در بر می‌گیرد. (ص 50)2
در توضیح این نفوذ، در گزارشی در سال 2004 صراحتاً گفته شده است که برنامه‌های زبان انگلیسی بیانگر ارزش‌ها و فرهنگ آمریکا هستند (ص 25)3 و نیز در «راهبرد امنیت ملی آمریکا» که توسط کاخ سفید و با امضای رئیس جمهور آمریکا منتشر شد تصریح شده است که گسترش زبان انگلیسی و نفوذ فرهنگی آمریکا بسیار به سود آمریکائیان است. (ص 29)4 به نظر نمی‌رسد چنین جملاتی نیاز چندانی به تحلیل داشته باشند اما در عبارت اخیر ذکر چنین نکته‌ای آن هم در سندی مربوط به امنیت ملی و با استفادۀ صریح از تعبیر نفوذ فرهنگی (cultural influence) قابل تأمل است. علاوه بر این، در اسناد متعددی که طی حدود چهل سال اخیر توسط مجلس نمایندگان و مجلس سنای آمریکا منتشر شده است مکرراً موضوع فراهم‌آوری زمینۀ نفوذ فرهنگی آمریکا در دیگر کشورها از طریق آموزش زبان انگلیسی مذکور است که به برخی از آنها اشاره می‌شود. در گزارشی در سال 1979 آمده است: آموزش بین‌المللی زبان انگلیسی منافع مهم بسیاری برای آمریکا در ارتباط با دیگر کشورها دارد: تأمین کنندۀ رسانۀ ویژه‌ای است برای ارائۀ ارزش‌های فرهنگی از طریق فرآیند آموزشی. (ص 45)5 دو سند گویای دیگری که مربوط به مجلس نمایندگان آمریکا هستند هدف‌گذاری مشخص‌تری را در این زمینه نسبت به کشورهای مورد نظر ذکر می‌کنند.
یکی از این اسناد در سال 2001 به خاورمیانه اشاره دارد و سرمایه‌گذاری برای ایجاد را‌ه‌هایی در جهت جلب نسل بعدی اهالی خاورمیانه، خصوصاً از طریق آموزش انگلیسی (ص 35)6 را توصیه می‌کند و آن را بخشی از طرح بلند مدت نبرد برای قلب‌ها و ذهن‌ها (ص 35) به شمار می‌آورد. سند دیگر که در سال 2003 منتشر شده است مشخصاً مسلمانان را مد نظر قرار می‌دهد و طرح‌هایی را ذکر می‌کند شامل برنامه‌های تبادل دانشآموزان دبیرستانی با جمعیت‌های قابل توجه مسلمان و برنامه‌های تفصیلی آموزش انگلیسی برای انتقال ارزش‌های آمریکا به مخاطبان دوردست. (ص 13)7
در ارزیابی طرح‌هایی از این دست هم در گزارشی که در سال 2007 به کمیتۀ فرعی خاورمیانه و آفریقای کمیتۀ روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا ارائه شد تصریح شده است که ارزیابی ما نشان داد که اکثریت چشمگیر دانشآموزان شرکت کننده در«برنامۀ بورس کوتاه‌مدت دسترسی به انگلیسی» ]که توسط وزارت خارجۀ آمریکا اجرا می‌شود[ گفته‌اند که در نتیجۀ مطالعات خود دید مثبت‌تری نسبت به آمریکا پیدا کرده‌اند. برنامۀ «دسترسی» برای دانشآموزان محروم 14 تا 18 ساله در کشورهایی که جمعیت مسلمان قابل توجه داشته باشند این فرصت را فراهم می‌کند تا انگلیسی بخوانند و از فرهنگ و ارزش‌های آمریکا بهره‌مند شوند. (ص 8)8
در اسناد متأخر هم در سال 2010 در یکی از گزارشات مجلس نمایندگان از آموزش زبان انگلیسی به عنوان قدرتمند‌ترین ابزار دیپلماسی عمومی (ص 20)9 یاد شده است و سند دیگری مربوط به سال 2011 از سفیر آمریکا در یکی از کشورها نقل قول می‌کند که دربارۀ فعالیت‌های آمریکا در آن کشور گفته است آموزش زبان انگلیسی کلید تمام کارهایی است که ما در این کشور انجام می‌دهیم. (ص 3)10
در اجرای این سیاست‌های کلان، اسناد وزارت خارجه نیز رویکردهای مشابهی را بیان می‌کنند و وزارت خارجۀ آمریکا مجری این سیاست‌ها در سطح جهان است. طبق یکی از این اسناد دربارۀ دیپلماسی عمومی در وزارت خارجه، بسیاری از افراد «دفتر برنامه‌های زبان انگلیسی» را یکی از ابعاد مهم حضور سازمانی آمریکا در سراسر جهان می‌دانند چون منتقل کنندۀ اطلاعات بسیاری دربارۀ فرهنگ و ارزش‌های آمریکا در فضای آموزش زبان است که میلیون‌ها نفر در دیگر کشورها به دنبال آن هستند. (ص 12)11
به گفتۀ یکی از مدیران وزارت امور خارجۀ آمریکا در سال 2007 وزارت خارجه به 10،000 نفر در 40 کشور جهان انگلیسی آموزش داد.12 این برنامه‌ها با هدایت «دفتر امور آموزشی و فرهنگی 13 وزارت امور خارجه و با محوریت دفاتر منطقه‌ای زبان انگلیسی» در مناطق مختلف جهان توسط سفارتخانه‌های آمریکا تقریباً در همۀ کشورهای غیر انگلیسی زبان جهان خصوصاً در کشورهای اسلامی به اجرا در می‌آید که جزئیات آن فراتر از مجال یادداشت حاضر است.
البته در قبال چنین برنامه‌هایی برای نفوذ، سیاست‌های فرهنگی و آموزشی که می‌توان در زمینۀ آموزش زبان انگلیسی در کشور اتخاذ کرد ممکن است از یک سو به صورت مخالفت کلی با آموزش زبان به دلیل فراهم کردن زمینۀ نفوذ و از سویی دیگر به صورت تسلیم و پذیرش این نفوذ متبلور شود که البته ممکن و مطلوب به نظر نمی‌رسند. سیاست صحیحی که در این زمینه قابل اتخاذ است آموزش زبان مبتنی بر هشیاری، آگاهی، و هدفمندی است که در فضای فعلی کشور جای آن خالی به نظر می‌رسد.
*استاد دانشگاه الزهرا(س)
1-The Fourteenth Report of the United States Advisory Commission on Information, The Congress of the United States, March 1959.www.state.gov/documents/organization/175489.pdf
2-Changing Minds; Winning Peace: A New Strategic Direction for U.S. Public Diplomacy in the Arab & Muslim World. Submitted to the Committee on Appropriations U.S. House of Representatives, October1 2003. www.state.gov/documents/organization/24882.pdf
3-Report, United States Advisory Commission on Public Diplomacy. 2004. www.state.gov/documents/organization/36625.pdf
4-National Security Strategy, The White House, May 2010.
www.whitehouse.gov/sites/default/files/rss_viewer/national_security_strategy.pdf
5- The Public Diplomacy Of Other Countries: Implications for The United States. Report to The Congress Of The United States by TheComptroller General, July 23, 1979. www.gao.gov/assets/130/127347.pdf
6-The Message is America: Rethinking U.S. Public Diplomacy, Hearing before the Committee on International Relations House of Representatives, November 14, 2001. http://democrats.foreignaffairs.house.gov/archives/107/76189.pdf
7-U.S. Public Diplomacy, State Department Expands Efforts but Faces Significant Challenges. United States General Accounting Office Report to the Committee on International Relations, House of Representatives. September 2003. www.gao.gov/new.items/d03951.pdf
8-Public diplomacy in the Middle East and South Asia: Is the message getting through? Hearing before the Subcommittee on the Middle East and South Asia of the Committee on Foreign Affairs, House of
Representatives, May 16, 2007. http://s3.amazonaws.com/propublica/assets/alhurra/alhurra_testimony_070516.pdf
9-Engaging Foreign Audiences. Report to the Chairman, Committee on Foreign Affairs, House of Representatives. United States Government Accountability Office. July 2010. www.gao.gov/new.items/d10767.pdf
10-Agenda Transcript for the September 2011 Public Meeting of the United States Advisory Commission on Public Diplomacy. www.state.gov/documents/organization/177502.pdf
11-United States Department of State and the Broadcasting Board of Governors, Public Diplomacy at the Department of State , March 2005. http://oig.state.gov/documents/organization/125617.pdf
12-Supporting Scholarships for Young Muslim Americans. K. P. Hughes,mUnder Secretary for Public Diplomacy and Public Affairs, Aug. 19, 2007. http://2001-2009.state.gov/r/us/2007/91467.htm
13-Bureau of Educational and Cultural Affairs. http://eca.state.gov