* محسن دهقان بنادکی
خانواده، نهادی است که بر پایه ازدواج مرد و زن، شکل می‌گیرد و با تولید مثل، توسعه می‌یابد. نهاد خانواده، از منظر اسلام دارای جایگاه و قداست ویژه‌ای است که قابل مقایسه با هیچ نهاد دیگری نیست. در حدیثی از پیامبر‌خدا(ص) آمده است که می‌فرماید: «ما بُنِیَ بِناءٌ فی الاسلامِ احَبُّ الی اللّه تعالی من التَّزویجِ».
 (من لا یحضر فقیه، ج 3، ص 383، ح 4343) «در اسلام، بنیادی نهاده نشده است که در نزد خدا، از ازدواج، محبوب‌تر باشد». نوشتار حاضر، براساس روایات اسلامی به بیان مراحل ازدواج می‌پردازد.
***
برکت‌های ازدواج
پیامبر اسلام(ص) فرمود:
«زنان بی‌همسر را، همسر دهید؛ زیرا با این کار خداوند متعال، اخلاق آنان را نیکو می‌گرداند، و روزی‌هایشان را گشایش می‌بخشد، و بر مروت آنان می‌افزاید.» (بحارالانوار، ج 2، ص 293، ح 3336)
پیامبر اسلام(ص) فرمود:
«دو رکعت نمازی که مرد متاهل می‌خواند، نزد خداوند، برتر از هفتاد رکعتی است که غیرمتاهل می‌خواند». (من لایحضر الفقیه، ج 3، ص 384، ح 4346)
امام صادق(ع) فرمود:
«سه چیز است که مومن برای آنها حسابرسی نمی‌شود: غذایی که می‌خورد، جامه‌ای که می‌پوشد، و همسر شایسته‌ای که به او کمک می‌کند و به واسطه او دامنش را از گناه پاک نگه می‌دارد». (تهذیب الاحکام، ج 7، ص 401، ح 1599)
ملاک همسریابی
انتخاب زن به عنوان همسر و شریک زندگی آینده، برای انسان از دشوارترین انتخاب هاست و همین طور انتخاب شوهر. اما اسلام این مشکل را با توجه به چند مسئله بسیار آسان نموده است، و این مسائل هم در مرد قابل توجه است و هم در زن که در جای خود به آنها نیز اشاره خواهیم کرد.
آیین مقدس اسلام در آغاز به پیروان خود دستور داده است که با هم کفو خود وصلت کنند، آن هم با همکیشان متدین، صالح و عفیف.
ملاک زن خوب
پیامبر اسلام(ص) فرمود:
«با خانواده خوب و شایسته وصلت کنید؛ زیرا رگ و ریشه اثر دارد». (کنزالعمال، ج 16، ص 296، ح 44559)
پیامبر اسلام(ص) فرمود:
«ینْکحُ الْمَرْأَهًْ لِمالِها وَ جَمالِها وَ حَسَبِها وَ دینِها، فَعَلَیک بِذاتِ الدّینِ تَربَتْ یداک» «زن را یا برای مالش می‌خواهند، یا برای جمالش، یا برای حَسَبش و یا برای دینش، بهتر است با آنکه دین دارد، ازدواج کنید». (آداب الزواج فی الاسلام، ص 99)
امام باقر(ع) فرمود:
«مردی، نزد پیامبر(ص) آمد و با ایشان درباره ازدواج، مشورت کرد. پیامبر خدا فرمود: ازدواج کن و بر تو باد ازدواج با زن متدین، خداوند به تو خیر بدهد». (کافی، ج 5، ص 332، ح 1)
امام صادق(ع) فرمود:
«طُوبی لِمَنْ کانَتْ أُمُّهُ عَفیفَةً» «خوشا به حال کسی که مادرش عفیفه باشد». (بحارالانوار، ج 5، ص 285)
از ازدواج با این زن‌ها بپرهیزید!
پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«إیاکمْ وَ تَزویجَ الْحَمْقاءِ فَإنَّ صُحْبَتَهَا بَلاءٌ وَ وَلَدَها ضِیاعٌ» «از ازدواج با زن‌های احمق بپرهیزید، چون مصاحبتشان مصیبت است و فرزندانشان ضایع». (وسائل الشیعة، ج 20، ص 84)
از امام باقر(ص) سؤال شد که ازدواج با زن زیبا و مجنون چگونه است؟ حضرت فرمود: نه، درست نیست. «بپرهیزید از آمیزش با زن دیوانه». (وسائل الشیعة، ج 20، ص 83، چاپ جدید)
پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«أَیها النّاسُ، إیاکمْ وَ خَضْراءَ الدَّمَنْ، قیلَ: یا رسولَ الله، وَ ما خضراءُ الدَّمَن؟ قالَ: أَلْمَرْأةُ الحَسْناءٍ فی مَنْبَتِ السُّوءٍ» «بپرهیزید از خضراء دمن، سؤال شد: خضراء دمن چیست؟ فرمود: زن زیبایی که در چمن زار و یا در گلستان بد، پرورش یافته باشد». (بحارالانوار، ج 103، ص 236)
ملاک شوهر خوب
امیرمؤمنان(ع) فرمود:
«إِذا کرَمَ الرَّجُلُ کرُمَ مَغیبَهُ وَ مَحْضَرَهُ» «وقتی که مرد کریم و خوب بود ظاهر و باطنش نیز خوب و کریم خواهد بود». (غررالحکم، ص 327)
پیامبر اسلام(ص) فرمود:
وقتی كسی كه به خواستگاری می‌آید و اخلاق و دین اش مایه رضایت است به او زن دهید كه اگر چنین نكنید، فتنه و فساد زمین را پر خواهد كرد. (نهج الفصاحه، ح247)
خواستگاری
یکی از آداب پسندیده در ازدواج اسلامی، مشورت و تبادل افکار پدر با دختر است تا آگاهانه همسر ایده آل خود را برگزیند. پیامبر اسلام(ص) این اصل تربیتی ـ روانی را به دقت رعایت می‌کرد و به امت اسلامی سفارش می‌فرمود، تا از ظلم و ستم دوران جاهلیت دوری گزینند و پدران و مادران بدون مشورت و رضایت دختران در امر ازدواج اقدامی نکنند.
پیامبر اسلام(ص) در ازدواج فاطمه(ص) با امام علی(ص) به مشورت و تبادل نظر با دخترش روی آورد و فرمود:
دخترم فاطمه! پسر عمویت علی(ع) از تو خواستگاری نموده است؛ پاسخ تو چیست؟
فاطمه(س) به پدر احترام می‌کند که: نظر شما چه می‌باشد؟
پیامبر فرمود: اذن الله فیه من السماء.
خدا از آسمان اجازت فرمود.
فاطمه(س) در حالیکه تبسم بر لب داشت گفت:
رضیت بما رضی الله لی و رسوله.
خشنودم به آنچه که خدا و پیامبر او برای من رضایت دادند.
و در روایت دیگر فرمودند:
رضیت بالله ربا و ربک یا ابتاه نبیا و بابن عمی بعلا و ولیا.
خشنودم که خدا پروردگار من است و تو‌ای پدر، پیامبر من و پسر عمویم علی شوهر و امام من است. (نهج الحیاهًْ، ح 8،ص 29)
یکی دیگر از آداب پسندیده و مسئله قابل توجه در ازدواج، احترام متقابل فرزندان به افکار و آراء پدر و مادر است.
دختران و پسران باید بدانند که مربیان دلسوزشان آرزوی سعادت و تکامل و بهروزی آنها را دارند و در ازدواج نباید نظریات پدر و مادر را نادیده انگارند.
 «قالت یافاطمهًْ: یا رسول الله انت اولی بما تری». «ای رسول خدا تو از من سزاوار تری که اظهار نظر کنی». (نهج الحیاهًْ، ص 30)
مهریه و جهیزیه
امروزه مشکل بیکاری و پایین بودن سطح در آمدها یکی از  مهم‌ترین دغدغه‌های جوانان برای ازدواج و تشکیل خانواده است؛ اما اگر به سبک ازدواج حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) به عنوان یک الگوی تمام عیار، خوب بنگریم، در می‌یابیم که می‌توان در عین سادگی و قناعت، با تکیه بر اصول اسلامی و ساده زیستی موفق‌ترین زندگی را تشکیل داد.
امام صادق(ع) فرمود:
«هر كه از ترس تهیدستی ازدواج نكند، به خدای متعال گمان بد برده است. خدای متعال می‌فرماید: «اگر تهیدست باشد خداوند از فضل خود توانگرشان می‌سازد». (نور الثقلین، ج 3، ص 597)
عالمان شیعه بر آن‌اند که مرد و زن می‌توانند در مهریه ازدواج، بر هر مبلغ دلخواهی توافق کنند. این مقدار، محدودیتی ندارد؛ ولی باید ارزش مالی یا خدماتی داشته باشد. در کنار این جواز شرعی، حکم اخلاقی، استحبابی و موکد اسلام، آن است که مقدار مهریه، تا جای ممکن کم باشد به گونه‌ای که ازدواج را آسان نماید. (تحکیم خانواده، ص 112)
پیامبر اسلام(ص) فرمود:
«بهترین مهریه، سبک‌ترین آن است». (السنن الکبری، ج 7، ص 379، ح 14332)
پیامبر اسلام(ص) فرمود:
«با برکت‌ترین زنان، کم مهریه‌ترین آنان است». (کنز العمال، ج 16، ص 291، ح 44533)
در تهیه جهیزیه به ضروری‌ترین و ابتدایی‌ترین وسایل زندگی بسنده نمودند و از اصل قناعت و زهد در اساس و پایه گذاری زندگی مشترک استفاده شد و این در صورتی است که مادر او خدیجه(س) و پدرش محمد(ص) و از نظر کمالات شخصیتی بی‌همتا بودند. (فرهنگ فاطمه، ص 434)
روزها و ماه‌ها و سال‌های اولیه ازدواج علی(ع) و فاطمه(س) در خانه یکی از انصار و سپس در خانه حارثة بن نعمان زندگی نمودند و سپس در کنار منزل پیامبر(ص) خانه‌ای برای خود ساختند. (بحارالانوار، ج 19، ص 113)
کمک زوجین به یکدیگر
الف)تقسیم کار در خانه
حضرت فاطمه(س) کارهای منزل را با حضرت علی(ع) اینگونه تقسیم کردند که: خمیر کردن آرد و نان پختن و تمیز کردن و جارو زدن خانه به عهده فاطمه(س) باشد و کارهای بیرون منزل از قبیل جمع آوری هیزم و مواد اولیه غذایی را علی(ع) انجام دهند.
امام صادق(ع) فرمود:
«این تقسیم کار با رهنمود رسول‌خدا انجام گرفت. آنگاه که رسول خدا(ص) فرمود: کارهای داخل منزل را فاطمه و کارهای بیرون منزل را علی(ع) انجام دهد، حضرت زهرا(س) با خوشحالی فرمود: جز خدا کسی نمی‌داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم، زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است بازداشت. (نهج الحیاهًْ، ص 168)
ب)تعاون و همکاری
حضرت فاطمه(س) حتی در تحصیل معاش اقدام می‌کند، در خانه برای کمک به زندگی، پشم می‌ریسد تا از محل درآمد آن کمک هزینه‌ای برای زندگی فراهم شود و حضرت زهرا(س) خرسند از اینکه در خانه کار می‌کند تا کالایی برای فروش در بازار داشته باشد و گوشه‌ای از اداره زندگی را به عهده بگیرد. (زندگانی فاطمه زهرا سلام الله علیها، ص 57)