پرسش:
کرامت نفس چیست و نشانه‌ها و شاخص‌های آن را از منظر آموزه‌های وحیانی توضیح دهید؟
پاسخ:
یکی از مفاهیم متعالی در اخلاق اسلامی، کرامت نفس است.
مفهوم کرامت
کرامت از نظر لغوی ضدپستی و لئامت (لغتنامه دهخدا)، و به معنای صفات پسندیده‌ای است که در انسان وجود دارد (مفردات راغب، ص 428)، و به کسی که به انواع نیکی و فضائل آراسته باشد، کریم می‌گویند. (لسان‌العرب، ج 12، ص 510)
در حقیقت دو معنا در لفظ کرامت نهفته است: 1- منزه بودن از پستی و فرومایگی 2- آراسته بودن روح انسان به صفت بزرگواری (کرامت در قرآن، جوادی آملی، ص 19) در روایتی از علی(ع) هر دو معنای کرامت آمده است: «الکرم حسن السجیه و اجتناب الدنیهًْ» کرامت نیکی اخلاق و پرهیز از پستی است. (شرح غررالحکم، ج 2، ص 29)
منشأ کرامت انسان
کرامت انسان از فطرت الهی‌اش سرچشمه می‌گیرد. خلقت انسان به گونه‌ای است که کرامت در ذات او نهفته است و استعداد تقویت کرامت در متن خلقت او نهادینه شده است. قرآن کریم در سوره اسراء آیه 70 می‌فرماید: «ولقد کرمنا بنی آدم...» ما فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم... کرامتی که برای انسان مطرح شده نه یک کرامت اعتباری، بلکه کرامتی ذاتی و حقیقی است. مرحوم طباطبایی می‌نویسد: «مراد آیه بیان حال جنس بشر است و مقصود از تکریم اختصاص دادن به عنایت و شرافت دادن به خصوصیتی است که در دیگران نباشد» (ترجمه المیزان، ج 15، ص 264)
بنابراین از نظر قرآن کلیه انسانها از یک کرامت ذاتی برخوردارند که در نوع خلقت آنها وجود دارد و موجودات دیگر از آن بی‌بهره‌اند. حال باید دید چه خصوصیتی در فطرت انسان وجود دارد که موجب کرامت او گردیده است؟ برای روشن شدن این مطلب یادآوری دو نکته لازم است: 1- انسان دو بعد مادی و الهی دارد و دلیل سجده ملائکه بر انسان، بعد مادی او نیست. زیرا در شئون مادی سایر حیوانات با انسان شریکند، و از طرفی تنها بعد الهی او نیست چرا که در این جهت نیز با ملائکه که تنها تسبیح و تقدیس خدا را انجام می‌دهند شریکند. بنابراین خدای متعال با ترکیب دو بعد مادی و الهی و امتزاج آنها مخلوقی با عظمت‌تر و پیچیده‌تر از حیوانات و ملائکه بوجود آورده که شایسته سجده ملائکه بر او شده است.
خداوند در سوره ص آیات 71 و 72 به این نکته کلیدی اشاره می‌فرماید؛ «اذ قال ربک للملائکه انی خالق بشراً من طین* فاذا سوتیه ونفخت فیه من روحی فقعواله ساجدین».
هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت: من بشری را از گل می‌آفرینم، پس آنگاه که او را با خلقت کامل بیاراستم و از روح خود در او دمیدم، بر او به سجده درافتید.
بنابراین دمیدن روح الهی بر وجود خاکی و مادی انسان و تلفیق میان این دو بعد است که انسان را لایق سجده فرشتگان الهی کرده است.
2- سجده ملائکه بر انسان، نشانگر کرامت و عظمت انسان است. هنگامی که خداوند به فرشتگان امر می‌کند به آدم سجده کنید، ابلیس پس از امتناع از سجده می‌گوید: «ارءیتک هذا الذی کرمت علی» (به من بگو:) این کسی را که بر من برتری داده‌ای (به چه دلیل بوده است؟) آیه شریفه به کرامت ذاتی انسان اشاره دارد که همین امر موجب شده خداوند متعال به ملائکه امر کند تا بر آدم سجده و کرامت بیشتر او را تأیید کنند. همین مطلب در دعای «ام داود» نیز اشاره شده است: «اللهم صل علی ابینا آدم بدیع فطرتک الذی کرمته بسجود ملائکتک» خداوندا! بر پدر و مادر آدم. خلق بدیع بی‌نظیرت که او را به سجود فرشتگانت کرامت بخشیدی درود فرست (مفاتیح‌الجنان اعمال ماه رجب).
بنابراین با جمع‌بندی این دو نکته به این نتیجه می‌رسیم که خلقت بدیع و بی‌نظیر خداوند که آمیزه و معجونی از دو ویژگی خلقتی ملائکه و حیوانات را بوجود آورده، منشأ کرامت انسان است.
ادامه دارد