بحران کمبود آب را جدی بگیریم(بخش نخست )
عزم ملی در فرهنگسازی مصرف بهینه آب
گالیا توانگر
با وجود اینکه نزدیک به 70 درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته است، ولی بحران آب در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای واقع در کمربند خشک زمین مثل ایران، روز به روز ابعاد پیچیده‌تری به خود می‌گیرد.
جنگ آینده، جنگ آب است. در جهان حدود یک میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. روزانه 50 هزار نفر در جهان بر اثر مصرف آب غیربهداشتی جان خود را از دست می‌دهند. تا سال 2050 میلادی بیش از نیمی از کشور‌ها در سراسر دنیا در تامین آب آشامیدنی مورد نیاز خود با بحران روبه‌رو خواهند شد. تمام این جمله‌های هشدار دهنده، بیانگر آن هستند که بحرانی جدی با نام بحران آب در حال گسترش و پیچیده‌تر شدن است. بنا بر نظر کارشناسان، بحران آب در ایران تحت تاثیر سه عامل عمده است: رشد جمعیت و نقش مردم، هدر رفت آب در کشاورزی، مدیریت نادرست و عدم برنامه‌ریزی.
در این راستا برای جلوگیری از هدر رفت بیش‌از حد آب هرگز نباید نقش فعالیت‌های فرهنگی و نیز انتقال مفاهیم مصرف بهینه به بدنه خانواده از طریق هنر- خاصه ادبیات کودکان و نوجوانان- نادیده گرفت. چرا که هر بذر فکری که در دوران کودکی در ذهنیت پاک فرزندان کاشته شود، ثمره‌اش را در آینده و در بستر جامعه شاهد خواهیم بود.
کانال قدرتمند دیگر برای فرهنگسازی در زمینه مصرف بهینه آب مطبوعات و صدا و سیماست که باید با جدیت هر چه تمام‌تر به این مهم بپردازند و نگذارند مسئله آب به فراموشی سپرده شود.
اما در این میان سوالی که مطرح می‌باشد این است که به راستی چقدر در مصرف آب صرفه جویی می‌کنیم و آیا اصولا مصرف بهینه آب را در تمام امور زندگی به عنوان یک فرهنگ درست مصرفی رعایت می‌کنیم؟ و از همه مهم‌تر چگونه می‌توان به یک راهکار کلی و فراگیر در مصرف آب به عنوان مایه حیات رسید؟
در گزارش پیش رو به بحث و بررسی این مهم با حضور کارشناسان و صاحب نظران خواهیم پرداخت.
آرزوی مصرف 130 لیتر آب برای یک نفر در روز
الگوی مصرف بهینه برای صرفه‌جویی در مصرف آب به شرح زیر اعلام شد.
(جدول استاندارد مصرف آب آشامیدنی براساس ۱۳۰ لیتر برای یک نفر در روز):
- استحمام ۴۳ لیتر، نظافت خانه و آبیاری باغچه ۸/۵ لیتر
- دستشویی ۲۶ لیتر، کولر و تهویه ۴/۵ لیتر
- لباسشویی۱۷/۵، آشامیدنی و غیره ۴/۵ لیتر
- پخت و پز ۱۳ لیتر، ظرفشویی ۱۳ لیتر
- جمع کل: ۱۳۰ لیتر در روز
محسن بیگ محمدی یک جامعه شناس در این باره عقیده دارد: «مصرف گرایی یکی از ضعف‌های فرهنگی عصر حاضر است و اینکه تصور شود مصرف‌زدگی و اسراف نشانه اشرافی‌گری و برتری اقتصادی خواهد بود، اشتباهی محض است.»
وی می‌گوید: «ساخت استخر و جکوزی در منزل، مصرف آب شُرب برای شست و شوی بی‌رویه خانگی، استفاده بیش از حد آب به بهانه اینکه خودم پولش را می‌دهم، نه تنها ارزش نیست، بلکه ضد ارزش‌هایی هستند که تنها ثمره آنها مصرف بیش از حد منابع آبی است.»
رضا اوجی یک وارد‌کننده شیر آلات مدرن و به روز می‌گوید: «مصرف صحیح به معنای کم مصرف کردن نیست، بلکه به معنای استفاده مناسب و بجا از منابع مختلف است. شاید مردم جامعه ما در بیشتر موارد زیاد مصرف نکنند، بلکه بد مصرف کنند. برای مثال کدبانوهای خانه باید برای حجم مناسبی از لباس‌ها و ظرف‌ها ماشین لباسشویی یا ظرفشویی را روشن کنند. اگرچه سرویس‌های بهداشتی کوچک‌ترین فضا را در خانه‌ها اشغال می‌کنند، اما75درصد آب منازل در این فضا مصرف می‌شود و در طی یک دوش گرفتن 5 دقیقه‌ای، حدود 60 لیتر آب استفاده می‌شود.»
وی تصریح می‌کند: «برای جلوگیری از هدر رفتن آب در حمام می‌توان از شیرهای آب با دریچه قطع و وصل خودکار استفاده کرد و به‌طور کلی باید به تعمیر به موقع شیرهای آب نیز توجه داشت،چرا که اگر شیر آبی در هر ثانیه یک بار چکه کند، می‌تواند سالانه 6 هزار لیتر آب هدر دهد!»
فرهنگسازی مصرف بهینه آب
در سیستم آموزشی
محبوبه آزادی یک فرهنگی به گزارشگر روزنامه کیهان توضیح می‌دهد: «الگوسازی صحیح در امر مصرف منابع و انرژی باید از خانواده آغاز شود و والدین می‌توانند با نشان دادن رفتارهای صحیح از خود، تذکرهای بجا و منطقی، شرکت دادن فرزندان در گفت‌وگوها، تصمیم‌گیری‌های کاربردی، مشخص کردن انتظارات و خواسته‌های خود از آنان و بالا بردن آگاهی‌های همه اعضای خانواده در زمینه مصرف بهینه، فرزندانشان را از کودکی به درستی پرورش دهند.»
وی در ادامه همین بحث می‌گوید: «ضمن اینکه آموزش و پرورش بازوی توانای دیگری در فرهنگسازی مصرف بهینه آب از دوران کودکی شناخته می‌شود. باید شیوه‌های الگوی مصرف صحیح را در کتاب‌های درسی گنجاند. چنانچه کتابی تحت عنوان الگوی مصرف بهینه در میان دروس گنجانده شود، اقدام موثری در مسیرفرهنگ‌سازی خواهد بود. می‌توان از دروس هنر و انشاء بیشترین بهره‌گیری خلاقانه را برای انتقال مفاهیم صحیح مصرف به دانش‌آموزان داشت. این‌گونه هر دانش آموزی می‌تواند به یک سفیرِ مصرف بهینه آب در خانواده‌اش تبدیل شود.»
اولویت بندی در کشت محصولات
جبران هدر رفت آب کشاورزی
دکتر حاجی کریمی استاد آب شناسی دانشگاه ایلام یکی از عوامل اصلی ایجاد بحران آب در دنیا و در کشورمان را گرم‌تر شدن هوای کره زمین عنوان کرده و می‌گوید:«در این زمانه به نوعی با تغییر اقلیم مواجه هستیم. گرم‌تر شدن هوا بر چرخه آب مناطق تاثیرگذار است. گرمی هوا که اتفاق می‌افتد، با کاهش بارش‌ها و بی‌نظمی در بارش‌ها اندک اندک به سمتی می‌رویم که آب کمتری در اختیار داریم. در حقیقت کاسه ذخیره آب ورودی‌اش بارش است. وقتی بارش کاهش پیدا می‌کند، آب دسترسی کمتر خواهد شد و بحران آب شکل می‌گیرد.»
وی در باب راهکارهای برون رفت از بحران آب در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «من همیشه استفاده بهینه از آب را با میزان حقوق دریافتی‌مان مثال زده‌ام. اگر به هر دلیلی دریافتی‌مان کم شود،چه تدابیری را اتخاذ می‌کنیم تا دخل و خرجمان جور در بیاید؟ مطمئنا برسر گزینه‌های هزینه کمتر، مصرف بهینه، اولویت بندی هزینه‌ها و... پافشاری خواهیم کرد. در مصرف بهینه آب به ویژه در بخش کشاورزی نیز باید به اولویت بندی نیازها بیشترین بها داده شود. باید توجه داشت که آن قدر آب در اختیار نداریم که بتوانیم هر محصولی را بکاریم. ما به یک دسته بندی و اولویت‌بندی برای کشت محصولات در مناطق مختلف کشور با توجه به وضعیت آب، هوا و خاک هر منطقه نیاز داریم. متاسفانه در حال حاضر بیشتر کشاورزان براساس سلیقه خود کشت می‌کنند؛ هیچ برنامه و دستورالعملی هم وجود ندارد.»
وی در تکمیل صحبت هایش به مبحث جدیدی در علم مصرف بهینه آب تحت عنوان «آب مجازی» اشاره کرده و می‌گوید: قیمت هر متر مکعب آب مصرفی در کشاورزی سه دلار است‌و در کشت هندوانه حتی یک دلار هم باز نمی‌گردد بنابر این می‌توان کشت محصولاتی که ایران به نوعی قطب آن محصولات محسوب می‌گردد؛ نظیر پسته، زعفران و نیز کشت محصول استراتژیکی چون گندم را در اولویت قرار داد.
در پاسخ به این سؤال که با وجود تعداد زیاد فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی آیا نمی‌توان انتظار داشت که ما باید درزمینه تکنولوژی آبیاری در کشاورزی نه تنها خودکفا شده باشیم، بلکه به ثبت اختراعات و ابداعات جدیدی نائل بیاییم؟ این استاد هیدروژئولوژی (آب شناسی) می‌گوید: «من فکر می‌کنم چالش اصلی ما استفاده نادرست از شیوه‌های آبیاری نوین است، یعنی ما تکنولوژی آبیاری نوین را در اختیار داریم، اما صحیح از آن استفاده نمی‌کنیم. برای مثال به کشاورزی برای بهره‌برداری از سفره آب زیر زمینی درمنطقه‌ای مجوز داده می‌شود. دربر آورد اولیه، کارآبیاری این کشاورز با ده لیتر آبیاری روزانه حل و فصل می‌گردد، اما برای اینکه سطح بیشتری را به زیر کشت ببرد، برداشت اضافه از سفره آب زیر زمینی را در پیش می‌گیرد. در نگاه نخست خیلی خوب است و سطح زیر کشت محصول ناگهان دو برابر می‌شود، اما چند سال بعد که آن منطقه با اُفت سطح آب زیر زمینی مواجه شد، بحران آب رقم خورده و لطمات جبران‌ناپذیری به کشاورزی آن منطقه وارد خواهد می‌شود.»
شیوه‌های ذخیره نزولات برای تامین آب
در جنگل کاری
دکتر خسرو ثاقب طالبی پژوهشگر موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور ضمن بیان اینکه در پی خشکی اقلیم کار خاصی نمی‌توان بر روی خاک انجام داد، در باب تاثیر کم آبی‌ها بر روی جنگل‌ها و مراتع کشور به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «تنها می‌توان برنامه‌هایی میان مدت برای نجات خاک و جنگل‌ها در نظر گرفت. برای مثال در جنگل کاری‌ها از گونه‌های مقاوم تری استفاده کرد که به آبیاری کمتری نیاز دارند. این گونه‌ها معمولا بومی مناطق هستند و طی هزاران سال با شرایط اقلیمی محیطی سازگاری یافته اند.»
وی ادامه می‌دهد:«شدیدترین عکس العمل جنگل‌ها در برابر خشکسالی و بی‌آبی را در جنگل‌های غرب کشور شاهدیم. گرمی و خشکی هوا، کمبود بارندگی، هجوم ریزگردها، دامداری سنتی و کوبیده شدن خاک توسط سم دام، کشاورزی در پای درختان و...همگی از عواملی هستند که دست به دست هم داده و نابودی جنگل‌های غربی از جمله بلوط‌ها، بنه‌ها، زالزالک‌ها و...را رقم زده‌اند. وقتی این درختان ضعیف می‌شوند، آفات ثانویه همچون حشرات، لاروها و چوب خوارها به آنها حمله کرده، شدیدا تحت تاثیر قرار گرفته و به سرعت از بین می‌روند.»
توصیه این پژوهشگر این است که در زمان کمبود آب برای تامین آب در جنگل‌کاری از ذخیره نزولات آسمانی استفاده کنیم.وی توضیح می‌دهد: «باید برای جنگل کاری از گونه‌های مختلف بهره گرفت تا در یک مقطع زمانی و به یکباره کلیه درختان و گونه‌ها با هم از بین نروند. ضمنا می‌توان برای تامین آب در جنگل کاری از شیوه ذخیره نزولات استفاده کرد. در بالا دست و پایین دست درختان، یک جایی برای ذخیره آب تعبیه می‌شود، تا آب باران به یکباره و سریع در شیارها جریان نیافته و از بین نرود؛ بلکه آرام آرام نفوذ کند. در شیوه دیگرتعداد درختان در هر هکتار متناسب با میزان آبی که در دسترس هست، در نظر گرفته می‌شود؛ به عبارتی تعداد درختان در هر هکتار انبوه نیست. شیوه دیگری که برای تامین آب در جنگل‌کاری مد نظر قرار می‌گیرد، این است که در پای گودال نهال‌ها، خاک نفوذپذیر می‌ریزند تا آب را در خود نگه دارد.»