محمدمهدی رشادتی
امام علی(ع) فرمود: جمع الخیر کله فی ثلاث خصال: النظر و السکوت و الکلام. همه خوبی‌ها در سه خصلت خلاصه می‌شود: 1) نظر کردن 2) سکوت و خاموشی 3) سخن گفتن و در ادامه فرمود: هر نگاه و نظری که در آن عبرت و پندآموزی نباشد، فراموشی و بازی و سهو است. هر سکوتی که در آن اندیشه و فکر نباشد، در واقع نوعی غفلت و بی‌خبری است و هر سخنی که در آن ذکر و یاد حق نباشد، عملی بیهوده و باطل محسوب می‌شود.
خوشا به حال انسانی که نگاهش عبرت‌خیز و سکوتش اندیشه‌آمیز و کلامش یادآوری و ذکر باشد. چنین کسی بر گناه خود گریه می‌کند و مردم از شر او آسوده‌خاطر هستند. (خصال ج1 ص120)
از امام رضا(ع) نقل است که سکوت یکی از درهای حکمت است، زیرا محبت دیگران را جلب می‌کند و آدمی را به هر امر نیکی رهنمون می‌شود. (اصول کافی ج3 ص174)
فواید سکوت و خاموشی
ضد همه آفات زبان و مفاسد آن، خاموشی است. رسول خدا(ص) فرمود: من صمت نجی- هر که سکوت را شیوه خود کرد نجات می‌یابد. نیز فرمود: هر کس که به خدا و رسول(ص) ایمان آورد، باید هر سخنی که می‌گوید خیر باشد یا خاموش نشیند.
از عیسی(ع) مروی است که: عبادت ده جزء است: نه جزء آن خاموشی است و یکی از آن فرار از مردم می‌باشد. لقمان(ع) به پسرش گفت: ای فرزند اگر گمان می‌کنی که سخن گفتن نقره است بدان که سکوت طلاست. از امام باقر(ع) است که: شیعتنا خرس؛ شیعیان و دوستان ما لال هستند. (معراج‌السعاده ص 489)
لقمان حکیم(ع) بر حضرت داود(ع) وارد شد. دید مشغول ساختن زره است. لقمان(ع) که قبلا زره ندیده بود، تعجب کرد و تصمیم گرفت راجع به آن سوال کند، ولی حکمتش اجازه نداد. وقتی داود(ع) زره را تمام کرد آن را پوشید و گفت برای جنگ بسیار خوب است. سپس لقمان فرمود: سکوت حکمت است ولی انجام‌دهنده آن کم است. آنچه می‌خواستم بدون سوال فهمیدم. گفته‌اند: لقمان(ع) تا یک سال تمام برای دانستن این موضوع پیش داود(ع) می‌رفت اما چیزی نمی‌پرسید.
سکوت یا سخن گفتن؛ کدام بهتر است؟
از امام سجاد(ع) پرسیدند: سکوت بهتر است یا سخن گفتن؟ فرمود: هر یک از این دو آفاتی دارند. در صورتی که هر دو عاری از آفات باشند، سخن گفتن بهتر است، زیرا خداوند انبیا و اوصیا را مبعوث کرد تا سخن بگویند نه آنکه ساکت باشند. هیچ کسی با سکوت مستحق بهشت و مستوجب دوستی خدا نمی‌شود و کسی به وسیله سکوت از آتش و غضب خدا در امان نمی‌ماند. همه اینها با سخن میسر می‌شود. من نمی‌توانم ماه را با خورشید مقایسه کنم. تو اگر بخواهی فضیلت خاموشی را بیان کنی، از کلام استفاده می‌کنی در حالی که فضیلت کلام را نمی‌توان با سکوت بیان کرد. (اخلاق بشر ص 225-226) البته این در صورتی است که در سخن گفتن فوایدی وجود داشته باشد اما اگر باعث مشکل و تفرقه و گناه باشد، مسلما سکوت افضل است.
همان‌طور که امام علی(ع) در حدیث بالا فرمود، سکوتی خوب است که در آن اندیشه و فکر باشد و الا صرف خاموشی ارزش ندارد. سکوتی که در آن فکر باشد می‌تواند بسیاری از بداخلاقی‌ها و آفات زبانی و گناهان بزرگ را مانع شود. از جمله غیبت کردن، تهمت، فحش، دروغ، تمسخر، سرزنش، مجادله، سخن باطل، افشای اسرار دیگران، سوگند و...
مرحوم آیت‌الله سیدمحمد حسینی همدانی نقل می‌کنند که: مرحوم سیدعلی قاضی دائم‌السکوت بود. روزی متوجه شدم که داخل دهان ایشان کبودرنگ است. بعد از مدت‌ها اصرار که از علت آن جویا شدم در خلوت فرمودند: آقا سیدمحمد، سیر و سلوک سختی‌های فراوان دارد و از بسیاری از مطالب باید گذشت. من در ابتدای راه در دوران جوانی برای اینکه جلوی افسارگسیختگی زبانم را بگیرم مدت 26 سال ریگ در دهان گذاشتم که از سخن‌فرسایی خودداری کنم، اینها از ثمرات آن دوران است. (هزار و یک حکایت اخلاقی ص 48)
سخن گرچه هر لحظه دلکش‌تر است
چه بینی خموشی از آن بهتر است
در فتنه بستن دهان بستن است
که گیتی به نیک و بد آبستن است
پشیمان ز گفتار دیدم بسی
پشیمان نگشت از خموشی کسی
(امیرخسرو به نقل از منتهی‌الامال ج2 ص 425)