علیرضا کمالی

صبر؛ ضرورت زندگی
تاب‌آوری و صبر کردن از ضروریات زندگی است؛ زیرا همواره انسان‌ها گرفتار انواع و اقسام مصیبت‌هایی هستند که یا برخاسته از گناهان و خطاهای آنان و یا برخاسته از سنت الهی آزمون و ابتلا است.(بقره، آیه 155؛ عنکبوت، آیه 2)
در زندگی دنیایی تکالیفی برعهده انسان است که انجام آنها صبر را می‌طلبد. این تکالیف در دو شکل واجبات و محرمات، نیازمند آن است که انسان دارای صبر باشد. خداوند در آیه 46 سوره انفال به‌صراحت بیان می‌کند که اطاعت الهی و پیامبر(ص) نیازمند صبراست. در آیه 132 سوره طه و آیات 114 و 115 سوره هود مراقبت و مداومت بر انجام فریضه نماز و امر به خانواده در این زمینه نیازمند صبر بسیار دانسته شده است. چنان‌که انجام عبادات (مریم، آیه 65)، برپایی نماز شب و تهجد شبانه(فرقان، آیات 64 تا 75)، جهاد(بقره، آیات 153 تا 155)، روزه (بقره، آیه 45 و روایات تفسیری)، رهبری امت(یونس، آیه 109) و دیگر واجبات نیازمند صبر و تحمل است که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است.
همچنان که رهایی از معصیت و اجتناب از آن نیز نیازمند صبر است. خداوند در آیات 68 و 75 سوره فرقان رعايت عفت دامن و پرهيز از زنا را امرى نيازمند صبر دانسته است. همچنین اجتناب از شرک(همان)، شهادت ناحق(همان)، قتل (همان)، شهوت جنسی(نساء، آیه 25) و مانند آنها نیازمند صبر و تاب‌آوری است.
بر اساس آیات قرآنی سربلند بیرون آمدن از آزمون‌ها و سنت‌های الهی در امتحان و ابتلا نیازمند صبر است. (بقره، آیات 155 و 249؛ آل‌عمران، آیه 186)
صبر؛ شکیبایی در برابر مشقت‌ها
انسان در برابر مصیبت‌ها وسختی‌های زندگی می‌تواند دو شیوه متفاوت در پیش گیرد: 1. صبر کرده و با آن به شکلی کنار آید تا بتواند از آن مصیبت بهره گیرد یا آن مصیبت به آسانی بگذرد بی‌آنکه در راه رسیدن به هدف اصلی مانعی شود؛ 2. فزع و بی‌تابی کند و واکنش‌های عصبی و هیجانی از خود بروز دهد و نومید شود. حزن و اندوه از دست دادن، او را چنان دربرگیرد که از هرگونه حرکت و اقدامی برای جبران یا بهبود یا تغییر اوضاع دست بردارد.
بی‌گمان روش نخست بهتر است؛ زیرا تا زمانی که مرگ نرسیده هر چیزی قابل جبران است اما بی‌تابی و فزع به معنای پذیرش شکست بدون جبران است، به طوری که شخص را از همه چیز محروم می‌کند و افزون بر مصیبت، مصیبت دیگری را خود رقم می‌زند که سنگین‌تر و سخت‌تر از مصیبت پیشین است.
براساس آموزه‌های قرآنی انسان در برابر سه نوع از دشواری‌های گوناگون نه تنها باید صبر کند، بلکه باید حلم بورزد و شکل کمالی صبر را به نمایش گذارد.این دشواری‌ها عبارتند از: 1. تکالیف شرعی و واجبات الهی که برای دست‌یابی به رشد و کمالات باید آنها را انجام دهد و همه شرایط تحقق و موانع پیش روی تکالیف و انجام آن را بردارد که گاه نیازمند ایثار و انفاق مالی و جانی و عرضی است. به عنوان نمونه جهاد نظامی و روزه نیازمند ایثار جان و مال و اسارت و ذلت خویشان و مانند آن  است؛ 2. ترک معصیت که خود یکی از سخت‌ترین آزمون‌هاست؛ زیرا در بیشتر موارد ترک و اجتناب، ناظر به اموری چون ترک شهوت و غضب است که بسیار سخت و دشوار است؛ چرا که هواهای نفسانی و خواسته‌های درونی دوست ندارد که شهوت‌های غذایی و جنسی و اعتباری چون مقام و منصب و پول و ثروت و قدرت را کنار بگذاریم و به عنوان محرمات آنها را انجام ندهیم. بگذریم از دشمن درونی که ابلیس و شیاطین پیروش هستند و همیشه با وسوسه بر آن هستند که انسان شهوتی را انجام دهد که مطابق طبع، غریزه، خواسته نفسانی و هواهای آن است.3. آزمون‌های الهی که در دو شکل شر و خیر بروز می‌کند و انسان را به اشکال گوناگون به بازی می‌گیرد تا سیه روی شود هر که در او غش باشد و تنها اهل خلوص سربلند از این آزمون الهی بیرون آیند.
پیامبر گرامی اسلام(ص) براساس آموزه‌های قرآنی به این سه نوع دشواری و صبردر برابر آنها اشاره می‌کند و می‌فرماید: اَلصَبرُ ثَلاثَةٌ: صَبرٌ عِندَ المُصيبَةِ، وَ صَبرٌ عَلَى الطاعَةِ وَ صَبرٌ عَنِ المَعصيَةِ؛ صبر سه نوع است: صبر در هنگام مصيبت، صبر بر طاعت و صبر بر ترك گناه.(كافى، ج2، ص91، ح15)
صابر با تاب‌آوری و بی‌تابی نکردن در برابر این امور سه‌گانه نشان می‌دهد که اهل صبر است. نشانه‌های وجودی صبر در انسان نیز این است که پیامبر(ص) می‌فرماید: عَلامَهًْ الصابِرِ فى ثَلاثٍ: أوَلُ‌ها أن لا يَكسِلَ، وَالثانيَهًْ أن لا يَضجَرَ، وَالثالِثَهًْ أن لا يَشكُوَ مِن رَبِهِ تَعالى؛ لأِنَهُ إذا كَسِلَ فَقَد ضَيَعَ الحَقَ، وَ إذا ضَجِرَ لَم يُؤَدِ الشُكرَ، وَإذا شَكا مِن رَبِهِ عَزَوَجَلَ فَقَد عَصاهُ؛شخص  صبور سه نشانه دارد: اول آنكه سستى نمی‌كند، دوم آنكه افسرده و دلتنگ نمی‌شود و سوم آنكه از پروردگار خود شِكوه نمی‌كند ؛ زيرا اگر سستى كند، حق را ضايع كرده و اگر افسرده و دلتنگ باشد شكر نمی‌گذارد و اگر از پروردگارش شكوه كند او را معصيت كرده است .( علل‌الشرايع، ج2، ص498، ح1)
امیرمومنان علی(ع) نیز می‌فرماید: اَلصَبرُ اَن يَحتَمِلَ الرَجُلُ ما يَنوبُهُ وَ يَكظِمَ ما يُغضِبُهُ؛ صبر آن است كه انسان گرفتارى و مصيبتى را كه به او می‌رسد تحمل كند و خشم خود را فرو خورد.(غررالحكم، ج2، ص69، ح1874)
البته در برخی از موارد فراتر از صبر لازم است که انسان از حلم برخوردار باشد که اوج و درجه کمالی صبر است. حلم زمانی پدید می‌آید که عقلانیت و جزمیات و ذهنیات و حکمت عقلانی با حکمت عملی و عزم و اراده قوی جمع شود. اگر این حلم با علم همراه شود می‌توان گفت که همه موفقیت‌ها تثیبت شده خواهد بود.
در آیات قرآنی بیان شده که صبر دارای مراتبی است؛ یعنی همانند اسلام و ایمان و تقوا دارای مراتب و درجات شدت و ضعف است. (انفال، آیات 65 و 66) در روایات بیان شده که اوج و کمال صبر همان حلم است.
به هر حال با توجه به شرایط زندگی بشر در دنیا، لازم است که انسان به مهم‌ترین صفت و سلاح زندگی یعنی صبر مجهز شود؛ چرا که حتی علم‌آموزی و رفتار ساده و طبیعی در زندگی به این عنصر و صفت الهی متکی و متوقف است. (کهف، آیات 67 و 72 و 75)
عوامل بوجودآورنده صبر
برای اینکه صبر در انسان تحقق یابد غیر از منشا و خاستگاه آن که همان خداوند تعالی است(صافات، آیات 102 و 106؛ بقره، آیه 250؛ نحل، آیه 127) عوامل و موجباتی می‌خواهد که در اینجا به آنها اشاره می‌شود.
1-  آگاهی: آگاهى و شناخت از فلسفه حوادث پيش آمده (کهف، آیه 68)، آگاهى از سرنوشت گذشتگان(هود، آیه 49)، آگاهى از جهل ريشه‌دار و انكارهاى جاهلانه دشمنان(روم، آیات 58 تا 60) و آگاهى از قوانين و سنتهاى الهى زمینه‌ساز صبر در آدمی است. بنابراین، نقش علم و آگاهی نسبت به مسایل می‌تواند در ایجاد صبر در شخص موثر باشد.
2-  اراده قوی: خداوند در آیاتی بر عزم و اراده قوی به عنوان یکی از مهمترین موجبات و عوامل صبر اشاره دارد که از آن جمله می‌توان به آیه 186 سوره آل‌عمران، 17 سوره لقمان، 43 سوره شوری و 35 سوره احقاف اشاره کرد.
3- استغفار: استغفار از گناهان زمينه‌ساز صبر و شكيبايى است.(توبه، آیه 55) در حقیقت کسی که گناهی کرده با استغفار از خداوند این فرصت را برای خود فراهم می‌آورد تا بی‌تابی و جزع و فزع نکند و تحت رحمت الهی قرار گیرد.
4-  اعتقاد به معاد: باور به رستاخیز و اعتقاد به معاد و روز جزا از موجبات پايمردى در برابر سختي هاست.(بقره، آیات 45 و 46 و 249) کسی که ايمان به معاد و باور به كيفر شدن كفار در آخرت دارد در برابر فشارهای مخالفان و دشمنان (معارج، آیات 1 تا 5) و در برابر عنادورزى مخالفان صبر پیشه می‌کند.(غافر، آیات 70 تا 77) چنانکه باور به نزدیکی معاد موجب می‌شود که صبر شخص افزایش یابد و در برابر مصیبت‌ها، سختی‌ها و فشارهای دشمنان شکیبایی ورزد.(معارج، آیات 5 تا 7)
5-  امانتدارى: از موجبات شكيبايى در برابر شر و بدى است. به این معنا که امین با امانت‌داری خویش زمینه صبر را در خود ایجاد می‌کند و از صابران می‌شود. (معارج، آیات 19 تا 32)
6-  امتحان: شكيباسازى و توانمند كردن روحيه مردم، فلسفه آزمايش آنان از سوى خداوند است. بنابراین می‌توان گفت که امتحانات الهی در اشکال گوناگون آن، موجب توانمندسازی و تاب‌آوری مردم می‌شود و صبر ایشان را ایجاد یا افزایش می‌دهد. (بقره، آیه 155؛ آل‌عمران، آیه 186؛ هود، آیات 7 تا 11؛ فرقان، آیه 20)
7-  امید به امداد خدا: اميد انبيا و مؤمنان به امداد الهى پشتوانه صبر و مقاومت آنها (بقره، آیه 214) و تاب‌آوری ایشان در برابر شداید(یوسف، آیه 83) و دست‌یابی به صبر جمیل و پسندیده می‌شود. (یوسف، آیه 83)
8- امید به بهشت: آرزوى ورود به بهشت مقتضى صبر و پايدارى در سختي‌هاست که خداوند در آیاتی از جمله 214 سوره بقره و 142 سوره آل‌عمران به آن توجه داده است.
9-  انفاق مالی: اختصاص دادن سهمى مشخص از مال خود به نيازمندان از اسباب صبر در برابر مشكلات و مصیبت‌‌ها و تکالیف سخت الهی است.(معارج، آیات 19 تا 25)
10-  ایمان: شکی نیست که ایمان نقش کلیدی در زندگی بشر به ویژه در مسئله صبر در برابر مشکلات، تکالیف، مصیبت‌ها، آزمون‌ها و مانند آن دارد. به عنوان نمونه ايمان به پيروزى اهل تقوا زمينه‌ساز صبر در برابر مشكلات است (اعراف، آیه 128؛ هود، آیه 49؛ نحل، آیه 127 و 128)، همچنین باور و توجه به عالمانه و حكيمانه بودن افعال الهى (یوسف، آیه 83)، ویا توجه و ايمان به رزاقيت خداوند(طه، آیه 132)، و نیز توجه به بصیر بودن خدا (فرقان، آیه 20)، یا حتمی بودن پاداش الهی(یوسف، آیه 90)، توجه به توکل و نقش آن (مزمل، آیات 9 و 10) و مانند آنها نقش تعیین‌کننده‌ای در ایجاد و افزایش صبر انسان دارد.
11- بصیرت: بصيرت و درك عميق، از عوامل صبر و شكيبايى است که خداوند در آیات 65 و 66 سوره انفال و 19 و 20 سوره رعد به آن توجه داده است.
12-  بینش توحیدی: جهان‌بينى توحيدى مؤمنان (از خدا بودن و به سوى او بازگشتن) دليل صبر آنان در برابر سختي‌هاست. این بدان معناست که توحید به ویژه توحید فعل، نقش تعیین‌کننده در ایجاد و تقویت صبر در بشر دارد.(بقره، آیات 155و156)
13-  پاکدامنی و عفت: پاكدامنى از موجبات شكيبايى در برابر شرور و بدی‌ها و بدکاری‌هاست که خداوند در آیات 19 تا 31 سوره معارج به آن اشاره کرده است.
14-  تدبر در سرگذشت‌ها: تدبر و تامل در سرگذشت‌ها به ویژه پیامبرانی چون ایوب (ع) و موسی(ع) و یوسف(ع) و یعقوب(ع) و مانند آنها می‌تواند در ایجاد و افزایش صبر، مفید و سازنده باشد. (ص، آیات 41 تا 44؛ غافر، آیه 55)
15-  ترس از عذاب و کیفر: ترس از عذاب خداوند از عوامل شكيبايى در سختي‌هاست که از آیات 19 تا 28 سوره معارج این معنا به دست می‌آید.
16-  تسبیح خدا: تسبيح و ستايش پروردگار در صبح و شام، زمينه استوارى روح و دستيابى به صبر در برابر ناگواريهاست. (طه، آیه 130؛ غافر، آیه 55؛ ق، آیه 39)
17- تواضع: فروتنی از عوامل دستيابى به صبر است که در آیات 34 و35 سوره حج به آن اشاره شده است.
18- توجه به اسوه‌های صبر: توجه به اسوه‌هاى صبر تقويت كننده روحيه شكيبايى در انسان است.خداوند بار‌ها در قرآن به مشکلات و فشارهایی که پیامبران تحمل کرده‌اند اشاره نموده تا صبر پیامبر(ص) و مومنان افزایش یابد.(آل عمران، آیه 164؛ انعام، آیه 34؛ انبیاء، آیات 83 و85؛ ص،آیات17 و 41 و 44)
همچنین خشوع (بقره، آیه 45)، خردمندی و تعقل (رعد، آیات 19 و 22)، داشتن خصلت‌های نیک (فصلت، آیات 34 و 35)، سجده  (انسان، آیات 24 و 26)، شب زنده‌داری (طه، آیه 130)، نماز و مداومت بر آن (معارج، آیات 19 تا 23)، وفای به عهد (معارج، آیات 19 تا 32)، یاد خدا (انسان، آیات 24 و 25)، یقین به آیات الهی(سجده، آیه 24) و مانند آنها از موجبات ایجاد یا تقویت صبر و حلم و بردباری و شکیبایی است.
عوامل و آثار بی‌صبری
برای اینکه علت و عامل بی‌صبری دانسته شود می‌توان به همین امور که گفته شد توجه داد؛ چرا که فقدان آنها موجب بی‌صبری و بی‌تابی می‌شود.
اما برخی از عوامل بی‌تابی که قرآن بیان کرده می‌تواند به ما کمک کند تا درک درستی از بی‌تابی و فقدان صبر داشته باشیم.
1- حرص و آز: حرص و آزمندى انسان عامل بىصبرى او به هنگام ابتلا به شدايد است که خداوند در آیات 19 و 20 سوره معارج به آن توجه داده است.
2- خردناباوری: عدم تعقل، از عوامل ناشكيبايى است که خداوند در آیات 4 و 5 سوره حجرات بدان اشاره می‌کند و می‌گوید که چگونه عدم تعقل نداكنندگان پيامبر(ص) از بيرون حجره‌هاى آن حضرت(ص) ،از عوامل ناشكيبايى آنان بوده است.
3- شرور: شرور از عوامل بی‌صبری انسانهاى حريص است که خداوند در آیات 19 و 20 سوره معارج به آن اشاره کرده است.
4- یکنواختی: گاه برخی از امور مانند یکنواختی موجب بی‌تابی افراد می‌شود، چنانکه يكنواختى غذاى بنى‌اسرائيل سبب بی‌صبری و اعتراض آنان به موسى(ع) شده بود. (بقره، آیه 61)
اما آثار این بی‌تابی را می‌توان در زندگی این افراد به سادگی شناسایی کرد. از جمله این آثار که برای بی‌تابی و بی‌صبری در قرآن اشاره شده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- حزن و اندوه: مبتلا شدن يونس(ع) به غم و اندوه در اثر بىصبرى در برابر تكذيب قومش نمونه‌ای از گزارش قرآن درباره آثار بی‌تابی است.(قلم، آیه 48)
2- خواری و ذلت: ناشكيبايى و بی‌تابی در برابر دشمن زمينه خفت و خوارى انسان است که در آیات 58 و60 سوره روم به آن اشاره شده است.
3- سرزنش: بی‌تابی موجب سرزنش دیگران می‌شود. انسانی که بی‌تابی می‌کند از سوی دیگران سرزنش و توبیخ خواهد شد. در قرآن بیان شده که بى‌صبرى بنى‌اسرائيل در مورد غذاى خود سبب سرزنش آنان از سوى خدا شده است.(بقره، آیه 61)
4- شکست و ناکامی: ناشكيبايى در برابر هجوم حوادث از عوامل شكست انسانهاست که آیه 164 سوره آل عمران به آن پرداخته است.
5- محرومیت: بی‌صبرى موجب از دست دادن امكانات بهتر و محروم شدن از آن است که خداوند در آیه 61 سوره بقره با اشاره به داستان یهود بر آن تاکید دارد.
این‌ها تنها بخشی از آثار بی‌تابی و بی‌صبری است. اگر به آثار صبر توجه شود معلوم می‌گردد که بی‌صبری چه تاثیر منفی در زندگی بشر به جا می‌گذارد؛ زیرا در آیات قرآنی بیش از شصت مورد آثار برای صبر و حلم بیان شده است.
این امر گویای آن است که بی‌صبری و بی‌تابی تا چه اندازه می‌تواند آثار سوء در زندگی بشر داشته باشد و مسلما فقدان شصت نعمت که از آثار بی‌صبری است به معنای تحول جدی و منفی در زندگی بشر است.