شعر انقلاب و دفاع مقدس
ناهید زندی پژوه
انقلاب اسلامی به اقتضای ماهیت فرهنگی و اعتقادی‌اش، سرآغاز تحولاتی بنیادین در عرصه ادبیات و اخلاق و نگرشها شد و بر این اساس شاعران انقلاب قدرت بیان و سحر شعر را در راه ستیز با ناهنجاری‌های فرهنگی و ناراستی‌های اخلاقی به کار بردند.
در شعر انقلاب، نه تنها ارزش‌های دینی احیاء، بازیابی و بازنگری شد بلکه بسیار ارزش‌های رنگ باخته، مسخ شده و یا فراموش شده، در نگاهی تازه مطرح شد. مفاهیم دینی چون عاشورا، ظهور و انتظار، عبادت، آزادی و ایمان در هیئت راستین و درستین خود چهره نمودند و شاعران از منظر دین‌پویا و زایا بدانها نگریستند.
شایان ذکر اینکه ادبیات انقلاب بی‌شناسنامه نیست، بلکه ریشه در جوهره قرآن و روح دین دارد. ارادت به خاندان عصمت و طهارت(ع) و بهره جستن از معارف دینی و الهی، رشد و ماندگاری ادبیات را ضمانت می‌کند.
شعر و ادبیات دوران هشت سال جنگ تحمیلی یا دفاع مقدس به عنوان پاره‌ای از پیکره‌های ادبی جامعه ایرانی، شاعران زیادی را در خود پروراند. مگر نه این است که شاعر باید فرزند زمانه خود باشد و حادثه بی‌مانندی مثل «جنگ» را باید با زبان روز و شرایط موجود برای مخاطبان خود روایت کند.
شعر انقلاب اسلامی دارای ویژگي‌های زیادی است از جمله نمادگرایی، صراحت، روایی، مذهبی بودن، عرفان‌گرایی، تفکرگرایی، مردم‌گرایی، غرب ستیزی و طرح اسطوره‌های دینی، ملی و تاریخی و...
سروده‌های آغازین جنگ تحمیلی همراه با شاعران گمنام فاقد پختگی و انسجام کافی بود، اما در عین حال شور برانگیز و احساس شفاف زلال شاعران در تار و پود شعر ملموس بود. در طول دوران دفاع مقدس شعر عهده‌دار تشجیع و تحریک جنگجویان و مبارزان حق‌طلب نشد. این قبیل اشعار نتیجه شور و هیجان وصف‌ناپذیری است که بر اثر حماسه آفرینی‌های رزمنداگان پاکباخته اسلام در میادین نبرد به وقوع پیوست. توصیف جنگ‌‌آوری‌ها، شکست‌ناپذیری از مقوله‌هایی است که در شعر دوران دفاع‌مقدس جایگاه ارزنده‌ای دارد. از شعرای پخته این دوران زنده یاد دکتر قیصر امین‌پور است که شعر جنگ او دارای بار عاطفی بسیار زیادی است. و بی‌گمان انسان را با دوران جنگ پیوند می‌دهد و حال و هوای آن زمان را در ذهن‌ها تداعی می‌کند.
باید خاطرنشان کرد که شاعران انقلاب تمامی عناصر وجودیشان با ارزش‌های ناب اسلامی گره خورده است. این شعرا با تنفس در فضایی آمیخته به روح ایثار و شهادت کلامشان آمیخته با پاکی و سادگی است. آری هدایت مفاهیم شعری به سمت ارزش‌های انسانی و اسلامی و احیای تفکرات عمیق دینی و روحانی از رویکردهای شعر دوران مقدس بشمار می‌رود.
اگر بخواهیم تعریفی از ادبیات دفاع مقدس بگوییم می‌توان گفت: به مجموعه نوشته‌ها و سروده‌‌هایی گفته می‌شود که درون مایه موضوع آنها علاوه بر مسایل هشت سال دفاع مقدس و پی‌‌آمدهای و تبعات آن ویژگی مقدس بودن به ایستادگی در مقابل کشش‌های غرور‌آفرین روحی و معنوی دعوت کرده و رزمندگان را به دفاع در مقابل ستم و بیدا ستمگران برمی‌انگیزاند و یا تکیه بر اندیشه و آرمان دینی، تصویری از بیدادها و جنایات جهانی ترسیم می‌کند. شعر دفاع مقدس بر اساس خصوصیات بالا از نظر سبک دارای هویت و استقلال است.
در دوران جنگ تحمیلی، به منظور تقویت روحیه رزمندگان و آماده‌سازی آنان برای نبرد در مقابل دشمن به قهرمانی‌پروری و توصیف دلاوری‌ها و شجاعت‌های آنان نیاز بود. بنابراین شاعران به قهرمان‌پروری پرداختند تا به کمک آن بتوانند رفتارهای قهرمانه‌تر و شجاعانه را از رزمندگان طلب کنند. به عبارت دیگر شخصیت‌سازی و ذکر حوادث و وقایع تاریخی شیوه‌ای است که که در شعر جنگ و دفاع مقدس، پاسخی عینی و خردمندانه به نیازهای فرهنگی جامعه است.
آری شعر جنگ با رویکردی اجتماعی به بیان عوامل و زمینه‌هایی می‌پردازد که با یادکرد مفاهیمی نظیر شهادت، رشادت، شهامت و آزادگی، خاطره‌های ازلی را در مبانی هویت ایرانی بازگو می‌کند.
شاعران انقلابی عزم کردند احساس قدرت، دوام، پایداری و بقا را در مقابل سلطه بیگانگان بایفرینند و استقرار و ثبات خود را به رخ دشمنان بکشند. اسطوره‌های دینی، حضوری ملموس و غیرقابل انکار در شعر دفاع مقدس دارند. چون اسطوره‌های دینی در حقیقت راهنمای اخلاقی و دینی جامعه هستند. چنان‌که علی موسوی گرمارودی به نقل از شعر جنگ 1362: ص 195: آورده:
ما از تبار پاک هابیل زمانیم
امروز می‌جنگیم تا فردا بمانیم
و زنده‌یاد نصرالله مردانی در وصف جنگ سروده:
جنگ جنگ است بیا تا صف دشمن شکنیم
صف این دشمن دیوانه میهن شکنیم
در افسانه‌ای قلعه شیطان بزرگ
چو علی فاتح خیبرشکن تن شکنیم
شعرای انقلابی، ویژگی‌های تاویل‌پذیری و آرمان‌گرایی را در خدمت شعر قرار داده و وقایع جنگ را با زبانی اسطوره‌ای و نمادین بیان کردند. بنابراین، اسطوره‌ها در شعر دفاع مقدس، در ادبیات معاصر ما، جایگاهی ویژه دارند.
نمادها و اسطوره‌ها که بیشتر متشکل از بزرگداشت ایران در مقابل دشمنان است در شعر دفاع مقدس به منبع مهم هویت‌سازی و تحکیم مبانی هویت ملی و هم‌چنین عامل هم‌گرایی و وحدت ملی تبدیل شدند. پس از نمادها، ایجاد انگیزه‌ای برای مبارزه علیه سلطه بیگانگان بعثی بر کشور شدند. اسطوره‌های دینی، هنوز هم پشتیبانی قدرتمند برای تهییج احساسات دفاعی مردم محسوب می‌شوند.
هدف از کاربرد اسطوره‌ها در شعر دفاع مقدس عبارتند از:
1. تقویت بنیادهای هم‌گرایی ملی.
2. برقراری ارتباط نزدیک با الگوهای تاریخی، جهت افزایش توان‌مندهای ملی.
3. تحریک غرور ملی و دینی برای تحکیم بنیادهای هویت ملی و پاسداری از ارزش‌های زنده اجتماعی.
4. معرفی شاخصه‌های فرهنگی و تمدن ایران اسلامی.
5. ایجاد انگیزه در نهادهای فرهنگی و دینی برای تقویت آگاهی‌های اجتماعی نسبت بر شاخصه‌های فرهنگی ایرانی.
6. ایجاد انگیزه‌های نیرومند جهت حراست از میهن.
7. ایجاد شناخت نسبت به پیشینه‌های غنی ایران و اسلام.
در خاتمه اینکه اگرچه انقلاب اسلامی ریشه در جریانات اجتماعی نیم قرن اخیر دارد. اما انکار کردنی نیست که با پیروزی انقلاب فصل نوینی در ادبیات ما آغاز شد که امروز با عنوان ادبیات انقلاب شناخته می‌شود و شاعران و نویسندگان ما در یک بازگشت ادبی پیوند دیرینه خود را با گذشته پرافتخار خود به یاد آورند. ظهور بزرگانی مثل علی معلم، قیصر امین‌پور، سیدحسن حسینی، مهرداد اوستا و سلمان هراتی و طاهره صفارزاده و علی موسوی گرمارودی و... گواه بر این مدعاست.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
1. سنگری، محمدرضا. نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس. تهران: پالیزان/ 1380.
2. علیدوستی، همایون، تاملی بر شعر انقلاب اسلامی، فصلنامه زبان و ادب، شماره 36، تابستان 1378.
3. لک، منوچهر. درآمدی بر شناخت اسطوره و تبیین کارکردهای هویت‌بخش آن در شعر جنگ. فصلنامه مطالعات ملی، سال ششم، شماره 3، سال 1384.
انقلاب اسلامی به اقتضای ماهیت فرهنگی و اعتقادی‌اش، سرآغاز تحولاتی بنیادین در عرصه ادبیات و اخلاق و نگرشها شد و بر این اساس شاعران انقلاب قدرت بیان و سحر شعر را در راه ستیز با ناهنجاری‌های فرهنگی و ناراستی‌های اخلاقی به کار بردند.
در شعر انقلاب، نه تنها ارزش‌های دینی احیاء، بازیابی و بازنگری شد بلکه بسیار ارزش‌های رنگ باخته، مسخ شده و یا فراموش شده، در نگاهی تازه مطرح شد. مفاهیم دینی چون عاشورا، ظهور و انتظار، عبادت، آزادی و ایمان در هیئت راستین و درستین خود چهره نمودند و شاعران از منظر دین‌پویا و زایا بدانها نگریستند.
شایان ذکر اینکه ادبیات انقلاب بی‌شناسنامه نیست، بلکه ریشه در جوهره قرآن و روح دین دارد. ارادت به خاندان عصمت و طهارت(ع) و بهره جستن از معارف دینی و الهی، رشد و ماندگاری ادبیات را ضمانت می‌کند.
شعر و ادبیات دوران هشت سال جنگ تحمیلی یا دفاع مقدس به عنوان پاره‌ای از پیکره‌های ادبی جامعه ایرانی، شاعران زیادی را در خود پروراند. مگر نه این است که شاعر باید فرزند زمانه خود باشد و حادثه بی‌مانندی مثل «جنگ» را باید با زبان روز و شرایط موجود برای مخاطبان خود روایت کند.
شعر انقلاب اسلامی دارای ویژگي‌های زیادی است از جمله نمادگرایی، صراحت، روایی، مذهبی بودن، عرفان‌گرایی، تفکرگرایی، مردم‌گرایی، غرب ستیزی و طرح اسطوره‌های دینی، ملی و تاریخی و...
سروده‌های آغازین جنگ تحمیلی همراه با شاعران گمنام فاقد پختگی و انسجام کافی بود، اما در عین حال شور برانگیز و احساس شفاف زلال شاعران در تار و پود شعر ملموس بود. در طول دوران دفاع مقدس شعر عهده‌دار تشجیع و تحریک جنگجویان و مبارزان حق‌طلب نشد. این قبیل اشعار نتیجه شور و هیجان وصف‌ناپذیری است که بر اثر حماسه آفرینی‌های رزمنداگان پاکباخته اسلام در میادین نبرد به وقوع پیوست. توصیف جنگ‌‌آوری‌ها، شکست‌ناپذیری از مقوله‌هایی است که در شعر دوران دفاع‌مقدس جایگاه ارزنده‌ای دارد. از شعرای پخته این دوران زنده یاد دکتر قیصر امین‌پور است که شعر جنگ او دارای بار عاطفی بسیار زیادی است. و بی‌گمان انسان را با دوران جنگ پیوند می‌دهد و حال و هوای آن زمان را در ذهن‌ها تداعی می‌کند.
باید خاطرنشان کرد که شاعران انقلاب تمامی عناصر وجودیشان با ارزش‌های ناب اسلامی گره خورده است. این شعرا با تنفس در فضایی آمیخته به روح ایثار و شهادت کلامشان آمیخته با پاکی و سادگی است. آری هدایت مفاهیم شعری به سمت ارزش‌های انسانی و اسلامی و احیای تفکرات عمیق دینی و روحانی از رویکردهای شعر دوران مقدس بشمار می‌رود.
اگر بخواهیم تعریفی از ادبیات دفاع مقدس بگوییم می‌توان گفت: به مجموعه نوشته‌ها و سروده‌‌هایی گفته می‌شود که درون مایه موضوع آنها علاوه بر مسایل هشت سال دفاع مقدس و پی‌‌آمدهای و تبعات آن ویژگی مقدس بودن به ایستادگی در مقابل کشش‌های غرور‌آفرین روحی و معنوی دعوت کرده و رزمندگان را به دفاع در مقابل ستم و بیدا ستمگران برمی‌انگیزاند و یا تکیه بر اندیشه و آرمان دینی، تصویری از بیدادها و جنایات جهانی ترسیم می‌کند. شعر دفاع مقدس بر اساس خصوصیات بالا از نظر سبک دارای هویت و استقلال است.
در دوران جنگ تحمیلی، به منظور تقویت روحیه رزمندگان و آماده‌سازی آنان برای نبرد در مقابل دشمن به قهرمانی‌پروری و توصیف دلاوری‌ها و شجاعت‌های آنان نیاز بود. بنابراین شاعران به قهرمان‌پروری پرداختند تا به کمک آن بتوانند رفتارهای قهرمانه‌تر و شجاعانه را از رزمندگان طلب کنند. به عبارت دیگر شخصیت‌سازی و ذکر حوادث و وقایع تاریخی شیوه‌ای است که که در شعر جنگ و دفاع مقدس، پاسخی عینی و خردمندانه به نیازهای فرهنگی جامعه است.
آری شعر جنگ با رویکردی اجتماعی به بیان عوامل و زمینه‌هایی می‌پردازد که با یادکرد مفاهیمی نظیر شهادت، رشادت، شهامت و آزادگی، خاطره‌های ازلی را در مبانی هویت ایرانی بازگو می‌کند.
شاعران انقلابی عزم کردند احساس قدرت، دوام، پایداری و بقا را در مقابل سلطه بیگانگان بایفرینند و استقرار و ثبات خود را به رخ دشمنان بکشند. اسطوره‌های دینی، حضوری ملموس و غیرقابل انکار در شعر دفاع مقدس دارند. چون اسطوره‌های دینی در حقیقت راهنمای اخلاقی و دینی جامعه هستند. چنان‌که علی موسوی گرمارودی به نقل از شعر جنگ 1362: ص 195: آورده:
ما از تبار پاک هابیل زمانیم
امروز می‌جنگیم تا فردا بمانیم
و زنده‌یاد نصرالله مردانی در وصف جنگ سروده:
جنگ جنگ است بیا تا صف دشمن شکنیم
صف این دشمن دیوانه میهن شکنیم
در افسانه‌ای قلعه شیطان بزرگ
چو علی فاتح خیبرشکن تن شکنیم
شعرای انقلابی، ویژگی‌های تاویل‌پذیری و آرمان‌گرایی را در خدمت شعر قرار داده و وقایع جنگ را با زبانی اسطوره‌ای و نمادین بیان کردند. بنابراین، اسطوره‌ها در شعر دفاع مقدس، در ادبیات معاصر ما، جایگاهی ویژه دارند.
نمادها و اسطوره‌ها که بیشتر متشکل از بزرگداشت ایران در مقابل دشمنان است در شعر دفاع مقدس به منبع مهم هویت‌سازی و تحکیم مبانی هویت ملی و هم‌چنین عامل هم‌گرایی و وحدت ملی تبدیل شدند. پس از نمادها، ایجاد انگیزه‌ای برای مبارزه علیه سلطه بیگانگان بعثی بر کشور شدند. اسطوره‌های دینی، هنوز هم پشتیبانی قدرتمند برای تهییج احساسات دفاعی مردم محسوب می‌شوند.
هدف از کاربرد اسطوره‌ها در شعر دفاع مقدس عبارتند از:
1. تقویت بنیادهای هم‌گرایی ملی.
2. برقراری ارتباط نزدیک با الگوهای تاریخی، جهت افزایش توان‌مندهای ملی.
3. تحریک غرور ملی و دینی برای تحکیم بنیادهای هویت ملی و پاسداری از ارزش‌های زنده اجتماعی.
4. معرفی شاخصه‌های فرهنگی و تمدن ایران اسلامی.
5. ایجاد انگیزه در نهادهای فرهنگی و دینی برای تقویت آگاهی‌های اجتماعی نسبت بر شاخصه‌های فرهنگی ایرانی.
6. ایجاد انگیزه‌های نیرومند جهت حراست از میهن.
7. ایجاد شناخت نسبت به پیشینه‌های غنی ایران و اسلام.
در خاتمه اینکه اگرچه انقلاب اسلامی ریشه در جریانات اجتماعی نیم قرن اخیر دارد. اما انکار کردنی نیست که با پیروزی انقلاب فصل نوینی در ادبیات ما آغاز شد که امروز با عنوان ادبیات انقلاب شناخته می‌شود و شاعران و نویسندگان ما در یک بازگشت ادبی پیوند دیرینه خود را با گذشته پرافتخار خود به یاد آورند. ظهور بزرگانی مثل علی معلم، قیصر امین‌پور، سیدحسن حسینی، مهرداد اوستا و سلمان هراتی و طاهره صفارزاده و علی موسوی گرمارودی و... گواه بر این مدعاست.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
1. سنگری، محمدرضا. نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس. تهران: پالیزان/ 1380.
2. علیدوستی، همایون، تاملی بر شعر انقلاب اسلامی، فصلنامه زبان و ادب، شماره 36، تابستان 1378.
3. لک، منوچهر. درآمدی بر شناخت اسطوره و تبیین کارکردهای هویت‌بخش آن در شعر جنگ. فصلنامه مطالعات ملی، سال ششم، شماره 3، سال 1384.