مصطفی میرزایی

 باید توجه نماییم برخی از تحلیل گران، اصل انقلاب اسلامی را حرکتی بر علیه مدرنیته و آرایش سیاسی دولت- ملت قلمداد می کنند:«بستر سیاسی و اقتصادی جهان در قرن بیستم و روابط بین الملل در یک صد سال اخیر با دو پدیده روبرو بوده است. اول، پدیده واحدهایی به نام دولت های ملی یا نظام‌های معروف به «ملت- دولت» است که بر اساس حاکمیت ملی و حقوق بین‌المللی غرب با مرزهای ویژه سیاسی بنا شده است و دومی پدیده مدرنیته یا نوگرایی غربی است که ساختارهای سیاسی ، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع را به سوی یک تمدن صنعتی و فراصنعتی سکولار (جدا از دین و معنویت) هدایت کرده است. این دو پدیده اساسی ترین عوامل تغییر در سطح جهانی در قرن بیستم و بدون تردید زیرساخت های نظام یا نظام های حاکم بر دنیای امروز هستند. انقلاب اسلامی ایران علیه این دو پدیده بود و امام خمینی(ره) و اندیشه های سیاسی او این دو اصل حاکم بر قرن بیستم را به کلی رد کرد. اهداف انقلاب اسلامی ایران آن طور که امام خمینی (ره) تبیین کرد فراتر از این دو پدیده و در حقیقت فراسوی مفاهیمی مانند دولت های ملی، نوگرایی و توسعه به معنی غربی بود.»1
به هر حال رابطه امام ـ امت در قضیه سلمان رشدی، در مقیاس فراسرزمینی جلوه گر شد. در این ارتباط رابطه کاملا متفاوتی میان جامعه اسلامی برقرار شد و حس وحدت و اجماع نظر در یک موضوع خاص، به شکل گیری و خودآگاهی از «هویت مسلمانی» انجامید. مسلمانان ساکن در غرب، تحرک و خودآگاهی جدیدی پیدا کردند و نسبت به تبعیضات موجود در زیر پوسته قوانین غربی آگاه شدند. ریوا کاستورانو می گوید:«دو مسئله سلمان رشدی در انگلستان و حجاب در فرانسه ثابت نمود موضوع دیگر همسان سازی مهاجران نیست بلکه به رسمیت شناختن یک دین ـ اسلام ـ و ظهور یک اقلیت در هر یک از کشورهای اروپایی و در تمام اتحادیة اروپا است.»۲ به طور مشخص در انگلستان، تناقضات آموزه «چند فرهنگ گرایی» جامعه نمایان شد: «ماجراي کتاب خبيث آيات شيطاني و مسئله سلمان رشدي و واکنش‌هايي که در چهارگوشه دنيا به اين قضيه نشان داده شد، مسئله مسلمانان انگليسي را مورد توجه جهاني قرار داد. اين قضيه، تضادها و تناقضات دروني موجود در سياست «چند فرهنگي» را چه در سطح فرهنگي ـ اجتماعي و چه در سطح سياسي نشان داد. همزيستي بين اجتماعات اسلامي و جامعه  فرا صنعتي با انتشار رمان رشدي در هم ريخت، بسياري از مسلمانان اين اقدام را توهيني به باورهاي مذهبي خود تلقي کرده و خواستار آن شدند که کتاب مذکور محکوم شود.»۳ همان‌گونه که ورتووک اشاره می کند، هدف سیاست «تکثر فرهنگی» غربی، همگون سازی گرایش‌های فردی با جامعه غربی است که در این فرایند شاهد جذب و هضم فرهنگ های مختلف در هژمونی فرهنگ مسلط غربی هستیم. از این جهت اتفاقی که در اعتراضات به مسئله سلمان رشدی رخ داد، پیش بینی های جامعه شناسان و سیاستمداران غربی را به یکباره ناکارآمد ساخت چرا که دیگر آزادی بیان افسارگسیخته و بی ضابطه، یک ارزش عام و جهان شمول تلقی نمی شد و تکثر طلبی، تمجید نمی شد. کیت نش در این رابطه می گوید: «در مورد نسبی شدن و متکثرشدن غرب در فرهنگ جهانی، هیچ مثالی بهتر از مورد رشدی وجود ندارد.کتاب او، آیات شیطانی ، به وسیلۀ بعضی از مسلمانان ، هم در بریتانیا و هم درسراسر جهان،کفر آمیز شمرده شد و خشم آنها را برانگیخت ، به طوری که همگی از حکم مرگ او که به وسیلۀ آیت الله خمینی صادر شده بود، حمایت کردند... آنها به عنوان اعضای یک دین اقلیت در بریتانیا شدیدا احساس می کنند که باید از شیوه سنتی زندگی که از همه طرف تهدید شده، دفاع به عمل آورند.»۴
به طور کلی یکی از بحث های قابل اعتنا در موضوع شهروندی و سیاست چند فرهنگ‌گرایی این است که در غرب مفاهيم شهروندي اغلب احساسات اقليت‌ها كه در بحث تفاوت‌هاي اجتماعي، فرهنگي و سياسي مطرح مي‌شود، را ناديده مي‌گيرد. از این رو برخی معتقد اند كه «قضيه كتاب «آيات شيطاني» داغ‌ترين بحثي بوده است كه چند فرهنگي گرايي در انگلستان به آن دامن زده و توانسته اين چنين مسايل سياسي و اجتماعي مسلمانان را داراي اهميت فزاينده جلوه دهد.

ـــــــــــــــــــــــــــــ
1 - مولانا ، حمید ، (1385)، جهان اسلام و چالش های دوران معاصر، انتشارات کیهان، تهران، ص188.
2 - Kastoryano, Riva, ( 2004), " Religion and Incorporation : Islam in France and Germany”, International Migration, Fall, 2004, p.1235.
3 - ورتووك، استيون و سري ‌پيچ، (1380)، اسلام در اروپا، ترجمه كاووس سيد امامي، تهران،  مركز بازشناسي اسلام و ايران؛ ص 80.
4- نش،کیت،(1380)، جامعه شناسی سیاسی معاصر جهانی شدن،سیاست، قدرت، ترجمۀ محمدتقی دلفروز، تهران، نشر کویر، صص102 ـ 101.