محسن مدرس‌زاده
دستگیری از مردم و تعاون و همکاری در کارهای خیر و پسندیده در آیات قرآن و روایات بسیار مورد تأکید است. نویسنده در مطلب حاضر به برخی ابعاد و آثار این امر براساس آموزه‌های دینی اشاره کرده است.
***
ارزش کارگشایی و خدمت به دیگران
خداوند در آیه 2 سوره مائده می‌فرماید: و تعاونوا علی البر و التقوی ولا تعاونوا علی الاثم والعدوان؛ و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدی، دستیار هم نشوید.
هر چند خداوند در این آیه زمینه همکاری و تعاون را دو امر نیکی و پرهیزگاری قرار داده، ولی با توجه به مصادیق بسیار زیاد و متعدد و متنوع آن می‌توان دریافت که همه ابعاد زندگی آدمی را دربر می‌گیرد؛ زیرا عنوان بر و نیکی عنوان فراگیری است که هر کار نیک مادی و معنوی و دنیوی و اخروی را دربر می‌گیرد و عنوان تقوا نیز به معنای محافظت انسان از خود در برابر خشم الهی و آتش دوزخ است که ترک هر کار شر و بدی را شامل می‌شود. پس خداوند از انسان می‌خواهد به یکدیگر در انجام هر نیکی در قالب واجبات و مستحبات کمک کنیم.
از سوی دیگر از ما خواسته است تا در کارهائی که گناه و تجاوز به حقوق دیگران است به کمک دیگری نرویم و یار و یاور ظالم و متجاوز نباشیم.
این عبارت که یکی از جوامع کلمات قرآنی و از آموزه‌های کلیدی آن است، در قالب یک واجب دینی و تکلیف الهی مطرح شده است و خداوند از ما خواسته است تا در همه حالات زندگی و در همه ابعاد آن به کمک دیگران برخیزیم و هرچه از دست ما برمی‌آید در قالب نیکوکاری و پرهیزگاری انجام دهیم.
در روایات درباره اهمیت کارگشایی و برطرف کردن مشکلات مردم سخن بسیاری بیان شده و آموزه‌های دستوری و ترغیبی بسیاری نیز مطرح شده است. از جمله امام صادق(ع) فرموده است: سئل رسول‌الله صلی‌الله علیه‌ و آله عن احب الناس الی ‌الله؟ قال: انفع الناس للناس؛ از رسول خدا سئوال شد، محبوب‌ترین مردم در پیشگاه خدا کیست؟ پیامبر فرمود: کسی که بیشترین سود و خدمت را به مردم برساند. (بحارالأنوار، ج73، ص339)
در اهمیت کارگشایی و خدمت به دیگران همین بس که پیامبرگرامی‌اسلام(ص) آن را معیار و ملاک مسلمانی دانسته و فرموده است: من اصبح لایهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم؛ کسی که صبح کند و به مسائل مسلمانان همت نگمارد، مسلمان نیست. (بحارالانوار، ج74، ص337)
البته خدمت به دیگران همانند بسیار امور دیگر دارای درجات و مراتب و نیز اهم و مهم است. کمک به برخی، هم‌ ارزش بیشتری دارد و هم با اهمیت‌تر و ثواب و آثار آن نیز بیشتر است. به عنوان نمونه کارگشایی نیازمندان شیعه ارزشی بیشتر دارد؛ چنانکه امام کاظم(ع) فرموده است: من لم یستطع ان یصلنا فلیصل فقراء شیعتنا؛ کسی که قدرت ندارد به ما صله نماید به شیعیان نیازمند ما رسیدگی کند. (بحار‌الانوار، ج74، ص316)
همچنین در روایت است: بعضی از اصحاب امام باقر(ع) به ایشان عرض کردند: شیعه در جامعه ما زیاد است. امام فرمود: آیا بی‌نیاز نسبت به نیازمند عطوفت و مهربانی می‌کند و آیا نیکوکار از خطاکار می‌گذرد و در مسائل مالی به همدیگر کمک می‌کنند. گفتیم: خیر. فرمود: پس اینها شیعه نیستند چون شیعه کسی است که این‌طور عمل کند. (بحارالانوار، ج74، ص313)
شخص نیکوکار باید در کارهای خیر، هم سبقت بجوید و هم سرعت داشته باشد. (بقره، آیه148؛ مائده، آیه 48) زیرا اگر این‌گونه عمل نکنیم گاه ممکن است دیگران کار ما را انجام داده و از ثواب عمل خیر محروم شویم و یا آنکه حاجت شخص برطرف شود و دیگر نیازی به کمک ما و کارگشایی ما نباشد و از خدمت به خلق محروم شویم. احمدبن عیسی می‌گوید: امام صادق(ع) به من فرمود: نیازمندی که به من مراجعه می‌کند من زود نیاز او را برطرف می‌کنم از ترس اینکه او بی‌نیاز شود و این کار نیک از دستم برود. (بحارالانوار، ج74، ص317)
در اهمیت و ارزش کارگشایی و خدمت به خلق همین بس که خودداری از کارگشایی به عنوان خیانت به خدا و پیامبر(ص) دانسته شده است. امام صادق(ع) فرمود: هرکس بتواند مستقیم و یا با واسطه، نیاز مؤمنی را برآورد اما از انجام آن خودداری کند خداوند عز وجل او را در قیامت با چشمانی کبود و دست‌های بسته بر گردن برپا نگهدارد و اعلام شود: این همان خائنی است که به خدا و پیغمبر خیانت کرده است. سپس فرمان رسد که او را به سوی آتش جهنم برند. (بحارالانوار، ج75، ص174)
پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز فرمود: کسی که ضمانت کند «قول بدهد» نیاز برادر دینی خود را برطرف کند، تا وقتی که این کار را نکرده خداوند عز و جل به نیازهای او توجه نمی‌کند. (بحارالانوار، ج74، ص317)
شیوه درست خدمت و تفاوت آثار آن
کارگشایی و خدمت به خلق براساس معیارهای اسلامی، یک هنر است و هر کسی نمی‌تواند از عهده این هنر برآید؛ از همین‌رو بسیاری از خدمت‌رسانی‌ها بی‌نتیجه و بی‌تأثیر است و آنچنان باید و شاید آثار و برکات بزرگی چون بهشت ندارد. لذا‌ ثواب اعمال انسان‌ها و خدمت‌رسانی و کارگشایی‌های آنان متفاوت است چنانکه در بخش آثار به آن اشاره می‌شود. شیوه درست کارگشایی و خدمت به خلق آن است که امام علی(ع) فرموده است؟ کارگشائی از مردم کامل نمی‌شود مگر به سه چیز: کوچک شمردن آن تا خود بزرگ گردد، پنهان نگهداشتن آن تا خود آشکار شود، شتاب و سرعت در آن تا گوارا گردد. (بحارالانوار، ج74، ص318)
پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز فرموده است: انسان مؤمن وقتی نیاز برادرش را می‌داند او را مجبور نمی‌کند که نیازش را بخواهد «قبل از درخواست نیاز او را برطرف می‌کند.» (بحارالانوار، ج74، ص312)
پس دانستن روش کارگشائی و نیز حسن فاعلی در کنار حسن فعلی نقش اساسی در تأثیر و نیز آثار و برکات اعمال ما دارد. از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: وقتی که انسان بداند که برادر مؤمن او چیزی نیاز دارد و نیاز او را برطرف نکند تا اینکه سؤال نماید و سپس اقدام کند خداوند به او پاداش نمی‌دهد. (بحارالانوار، ج74، ص312).
برخی از آثار و برکات تعاون و خدمت به خلق
در روایات اهل بیت(ع) آثار بسیاری برای خدمت به مردم بیان شده تا انگیزه برای انجام این گونه کارها به قصد بهره‌وری از برکات آن در انسان برانگیخته شود. عزم بر آن جزم تحقق یابد. در اینجا به برخی از این آثار و برکات براساس آموزه‌های اسلام اشاره می‌شود:
1- بهره‌مندی از معاونت الهی: اگر کسی به خدمت دیگری برود و او را یاری رساند خداوند نیز معاونت چنین بنده‌ای را به عهده می‌گیرد و یار و یاور او در کارهایش می‌شود. پیامبر اکرم(ص) در این باره می‌فرماید: ان‌الله فی عون المؤمن مادام المؤمن فی عون اخیه المؤمن؛ تا زمانی که مؤمن در کمک به برادر مؤمن خود کوشا باشد، خدا هم او را کمک و یاری خواهد کرد. (بحار‌الانوار، ج 74، ص 312)
2- بهشت:‌ از مهم‌ترین آثار و برکات برآوردن حاجت دیگران و کارگشایی سعادت اخروی و رستگاری ابدی است. امام صادق(ع) در بیان ثواب چنین کاری فرموده است: هر مسلمانی که نیاز مسلمانی را برطرف کند خدای متعال به او می‌فرماید: اجر و ثواب تو به عهده من است و به کمتر از بهشت برای تو راضی نخواهم شد. (بحار‌الانوار، ج 73، ص 312) همچنین پیامبر گرامی اسلام فرموده است: کسی که یک حاجت مؤمنی را برآورد خداوند متعال نیازهای زیادی را از او برمی‌آورد که کمترین آنها بهشت است. (بحارالانوار، ج 74، ص 385)
3- بهره‌مندی از اکرام الهی: کارگشایی نوعی اکرام به دیگران به ویژه برادران مسلمان است. اگر کسی دیگری را اکرام کند محبوب خداوند شده و خداوند نیز او را اکرام خواهد کرد؛ چنانکه پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده است: کسی که برادر خود را گرامی بدارد خدا را گرامی داشته فکر می‌کنید کسی که خدا را گرامی بدارد با او چگونه رفتار می‌کند؟(بحار‌الانوار، ج 74، ص 319)
4- محبوبیت در پیشگاه خداوند: اگر کسی به خانواده شما نیکی کند آن فرد محبوب شما می‌شود. اگر کسی بخواهد محبوب خداوند شود، باید به یاری بندگان خداوند برسد. امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: خداوند بزرگ فرمود: مردم خانواده و نان‌خور من هستند، پس محبوب‌ترین آنها پیش من کسانی هستند که نسبت به مردم مهربان‌تر باشند و در تأمین نیازهایشان کوشاتر باشند. (بحار‌الانوار، ج 74، ص 336)
5- کمک خداوند: اگر به دیگری کمک کنیم، در حقیقت به خودمان کمک کرده‌ایم؛ زیرا کسی که کارهای دیگران را انجام می‌دهد و کارگشایی می‌کند، کار خودش را انجام داده و خداوند به رفع نیازهای او اقدام می‌کند؛ چنانکه پیامبر خدا فرموده است: مؤمنان با یکدیگر برادرند و نیازهای همدیگر را برآورده می‌کنند و خداوند هم نیاز آنها را برطرف می‌کند. (بحار‌الانوار، ج 74، ص 316)
6- ولایت اهل بیت(ع): اگر کسی بخواهد تحت ولایت اهل بیت(ع) باشد باید به خدمت مؤمنان اقدام کرده و کارگشایی نماید. امام صادق(ع) فرمود: به خدا و پیامبر و جانشین او ایمان نیاورده کسی که وقتی برادر مؤمنش نیازش را پیش او مطرح می‌کند با خوش‌‌رویی برخورد نکند، پس در صورتی که قدرت داشت نیاز او را برطرف می‌کند و اگر خودش نتوانست با کمک دیگری اقدام می‌کند تا برطرف نماید، اگر مؤمنی چنین عمل نکند ولایتی بین ما اهل بیت و او نخواهد بود. (بحارالانوار، ج 75، ص 176)
7- ولایت الهی: ولایت الهی به معنای سرپرستی خداوند در همه امور شخص است و شخص همانند کودکی شیرخوار خواهد بود که همه کارش را دایه انجام می‌دهد. بنابراین اگر کسی بخواهد به معنای واقعی تفویض امر کند و خودش را به خدا واگذار نماید تا خداوند به عنوان ولی خودش حفظ کرده و کارهایش را انجام دهد، باید به خدمت مومنان بشتابد. چنین کسی در این صورت هرگز در کارهایش لنگ نمی‌ماند و کارهایش به خوبی پیش می‌رود. امام کاظم(ع) درباره این اثر و برکت خدمت می‌فرماید: وقتی برادر مؤمنی نیاز خود را به مؤمنی عرضه می‌کند این عرضه نعمتی است از خداوند که به سوی او فرستاده شده است پس اگر مؤمن نیاز او را برطرف کند این کار، او را به ولایت ما می‌رساند و او به ولایت خدا متصل است. (بحار‌الانوار، ج 74، ص 313)
8- ثواب روزه و اعتکاف: از جمله آثار و برکات خدمت به خلق، ثواب روزه و اعتکاف است که پیامبر گرامی اسلام بیان فرموده است: به خدا قسم که برآوردن حاجت مؤمن از روزه یک ماه و اعتکاف یک ماه در مسجد بهتر است. (بحار‌الانوار، ج 74، ص 385)
9- عبادت نه هزار ساله: در اهمیت کار خیر و خدمت به مومنان همین بس که پیامبر گرامی اسلام فرموده است: کسی که برای رفع نیاز برادر مؤمن خود کوشش کند مثل این است که نه هزار سال خداوند متعال را عبادت کرده در حالی که روزها روزه بوده و شبها را هم شب‌زنده‌داری می‌کرده است. (بحار‌الانوار، ج 74، ص 315)
10- عبادت روزگار: پیامبر اسلام(ص) فرمود: کسی که نیاز برادر مؤمن خود را برآورد مثل کسی است که روزگاری خدا را عبادت کرده است. (بحارالانوار، ج 74، ص 302) البته تفاوت آثار ممکن است به دلیل اهمیت کاری است که انجام می‌دهد یا خلوص و درجه معرفتی و ایمانی شخص موجب تفاوت‌هایی در آثار عمل می‌شود. بنابراین هیچ گونه تضادی در این روایات نیست، بلکه براساس درجه اخلاص، معرفت و اهمیت و نوعی کار و خدمتی که انجام می‌‌دهد، درجه و مرتبه و آثار عمل نیز متفاوت خواهد بود.
11- هفتاد طواف:‌ برآوردن حاجت مسلمان، ثواب هفتاد طواف را دارد. امام صادق(ع) فرمود: حرکت مسلمان برای برآوردن حاجت مسلمان دیگر، از هفتاد طواف خانه خدا بهتر است. (بحار‌الانوار، ج 72، ص 311)
12- ثواب سعی صفا و مروه تا ثواب جهاد در بدر و احد: گام برداشتن برای خدمت حتی اگر به نتیجه نرسد ثواب دارد؛ البته ثواب آن کمتر از انجام حاجت است. امام صادق(ع) فرمود: کسی که در راه برطرف کردن نیاز برادر دینی خود قدم برمی‌دارد مثل کسی است که در بین صفا و مروه سعی می‌کند و کسی که نیاز او را برطرف نماید مثل کسی است که در راه خدا در جنگ بدر و احد به خون خود آغشته شده باشد و خداوند متعال هیچ امتی را عذاب نمی‌کند مگر وقتی که در حق برادران نیازمند خود کوتاهی و سهل‌انگاری کنند. (تحف‌العقول، ص 223)
13- ثواب جهاد در راه خدا: از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: ان‌المسلم اذا جاء اخوه المسلم فقام معه فی حاجه کان کالمجاهد فی سبیل‌الله عزوجل؛‌ وقتی برادر مسلمان پیش انسان بیاید و نیاز خود را مطرح کند اگر انسان به کمک او برخیزد مثل کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند. (مستدرک الوسایل، ج 2، ص 407)
14- اندوه‌زدایی: از دیگر آثار خدمت به خلق، اندوه‌زدایی است. رسول مکرم اسلام فرموده کسی که مؤمنی را کمک کند خداوند متعال هفتاد و سه ناراحتی را از او برطرف می‌کند که یکی از آنها در دنیاست و بقیه در اندوه بزرگ (روز قیامت) اوست، بعد فرمود: زمانی که همه مردم مشغول خودشان هستند. (بحارالانوار، ج 74، ص 320)
البته آثار و برکات نیکی به خلق و گره‌گشایی از مردم منحصر به موارد بالا نیست و آنچه بیان شد تنها نمونه‌ای از مصادیق گسترده آن است. به جرأت می‌توان گفت در میان تمام اعمال مستحبی، هیچ عملی به اندازه خدمت به خلق و برطرف کردن نیاز آنها نیست و در روایات و نیز سیره بزرگان به عنوان برترین اعمال و عبادات مستحبی برشمرده شده است، از این‌رو سعدی نیز این مضمون را به صورت شعر اینگونه بیان کرده است:
عبادت به جز خدمت خلق نیست              به تسبیح و سجاده و دلق نیست
 که پرواضح است منظور از عبادت در این بیت، تمام عبادت‌های مستحبی است.