بررسی علل و آثار تجملگرایی و اشرافیت در جامعه اسلامی
بلای خانمانسوز زرق و برق تجملات(بخش نخست)
فریده شریفی
پدیده خطرناک تجملگرایی امروزه به یکی از معضلات جدی جامعه ما تبدیل شده است. اشرافیت و تجملگرایی در همهجا به چشم میخورد، در عروسیها، میهمانیهای خانوادگی، مراسم ختم، سالگرد تولد، ازدواج و...
خانههای چند میلیاردی، خودروهای آخرین مدلی که در خیابانهای شهر تردد میکنند، خودروهایی که حتی نام آنها را کسی نمیداند نشان از بلای خانمانسوز تجملگرایی دارد، اشرافیگری و تجملگرایی به اشکال مختلف شهروندان را درگیر کرده و چشم و همچشمی و فخرفروشی موجب شده که حتی کسانی که از ثروت زیادی برخوردار نیستند خود را به آب و آتش بزنند و برای اینکه از دیگران عقب نمانند به مصرفگرایی و تجملپرستی رو بیاورند. رواج چنین پدیده خطرناکی سبب به وجود آمدن ارزشهای کاذب در جامعه و ملاک تعیین جایگاه فردی و اجتماعی براساس معیارهای نادرست خواهد بود که آثار نامطلوبی در فضای کلی جامعه خواهد داشت.
حضرت آیتالله خامنهای رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجرای بند یک اصل 110 قانون اساسی، سیاستهای کلی خانواده را که پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شده است ابلاغ کردند. یکی از اصول اساسی این سیاست که موجب تقویت و ترویج سبک زندگی اسلامی و تحکیم بنیان خانواده است موضوع مبارزه با اشرافیت و تجملگرایی و مظاهر فرهنگ غرب است که در گزارش امروز و فردای کیهان به آن پرداختهایم.
مفهوم تجملگرایی
تجملگرایی به معنای رغبت کردن به تجملات و توجه به ظواهر زندگی است. تجملگرایی نماد بارز مالپرستی است که یکی از جلوههای برجسته دنیاپرستی و مادیگرایی است. این معضل اجتماعی موجب انحراف عملی فراوانی در زندگی افراد میشود و حرکت خانواده را به سوی اهداف مقدس خود با مانع روبهرو میسازد.
دکتر «محمدهادی همایون» عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در گفتوگو با گزارشگر روزنامه کیهان درباره پدیده ناخوشایند تجملگرایی میگوید: «موضوع تجملگرایی و اشرافیگری یک پدیده فرهنگی است تا اقتصادی چرا که موضوع ثروت و ثروتسازی پدیده دیگری است که اگر جامعهای بتواند ثروتسازی کند در این حالت ثروت نقش کلیدی دارد و خوب است اما مسئله توزیع ثروت در جامعه اهمیت دارد.»
وی اضافه میکند: «در قرآن کریم از مسئله اشرافیگری و تجملگرایی تحت عنوان اتراف یاد شده یعنی تظاهر به پولدار بودن که این مسئله ناخوشایند است و به گردنکشی در برابر حکم خداوند منجر میشود. مترفین کسانی هستند که زیر بار حکم خداوند نمیروند، با مردم ارتباط ایمانی برقرار نمیکنند و اعتقادی به احکام خداوند ندارند که نهایتاً رواج چنین پدیدهای در جامعه منجر به سقوط تمدنها میشود.
در قرآن کریم از تمدنهایی مثال آورده شده که به دلیل اشرافیگری و تجملگرایی به زوال و سقوط کشیده شدند.»
این استاد دانشگاه تأکید میکند: «مسئله توزیع ثروت در جامعه مسئله مهمی است چرا که اگر ناعادلانه شکل بگیرد موجب شکاف طبقاتی و رواج رفتارهای دینستیزانه و خداستیزانه میشود. همانگونه که امیر مؤمنان حضرت علی(ع) فرمودند هیچ کاخی ساخته نمیشود مگر اینکه در کنارش کوخی ویران شده باشد، باید مسئله توزیع ناعادلانه ثروت را جدی بگیریم و به مسیری کشیده نشویم که تجملگرایی، مصرفگرایی و اشرافیگری رواج پیدا کند چرا که این اعمال یعنی اسراف و زیادهروی از گناهان کبیره است.»
از «معصومه طاهریانپور» کارشناس مسائل اجتماعی درباره یکی از اصول اساسی سیاستهای کلی خانواده که اخیراً مقام معظم رهبری ابلاغ فرمودند و مربوط به مبارزه با اشرافیت و تجملگرایی و مظاهر فرهنگ غرب است سؤال میکنیم. وی در پاسخ به گزارشگر کیهان میگوید: «تجملگرایی در لغت به معنای خود را زینت دادن و آراسته شدن و گرایش به زیبادوستی و خودآرایی فطری است که اگر در مسیر صحیح خود قرار گیرد امری نکوست اما اگر از راه اعتدال خارج شود و به زیادهروی و اسراف گرایش پیدا کند تبدیل به پدیدهای ناپسند و مذموم خواهد شد.»
وی به فرموده امام صادق(ع) اشاره میکند و میگوید: «انالله عز و جل یحب الجمال و التجمل و یبغض البؤس و التباوس. همانا خداوند زیبایی و تجمل را دوست دارد و از فقر و فقرنمایی بدش میآید.
به همین دلیل خداوند وقتی به بندهاش نعمتی داد دوست دارد اثر نعمتش را ببیند که این پسندیده است اما تجملگرایی زمانی تبدیل به یک معضل اجتماعی و پدیدهای مذموم و ناپسند میشود که به افرط کشیده شود و تمام هدف و مقصود انسان بشود و تمام تلاش افراد خودنمایی، ظاهرسازی و روی آوردن به مظاهر ظاهری و فریبنده دنیا شود.
وقتی افراد به اشرافیگری، خودنمایی و عوامفریبی روی میآورند تعادل روحی و روانی خانوادهها به هم میخورد و بنیان مقدس خانواده از هم فرو میپاشد چرا که تمام تلاشها برای رسیدن به خانههای مجلل، وسایل زندگی لوکس، اتومبیلهای مدل بالا، سفرهای خارجی و... مصرف میشود و زمانی برای پرداختن به امور معنوی باقی نمیماند.»
آثار اجتماعی تجملگرایی
تجملگرایی و مصرفزدگی از معضلات بزرگ جهان امروز و ازآثار روشن بیعدالتی در میان بشر معاصر است. برخی برای ارضای این عطش درونی و میل به مصرف از زندگی معنوی خود چشمپوشی کردهاند و حاضرند به هر طریق که شده زندگی مادی خود را ارتقا دهند. خانم دکتر «زهرا عباسی» استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه در گفتوگو با کیهان به مقوله سادهزیستی در مقابل تجملگرایی اشاره میکند و میگوید: «سادهزیستی یعنی عدم وابستگی به دنیا و تجملگرایی یعنی تعلق به دنیا و استفاده از امکاناتی که زاید است و به کارگیری آنها ضرورتی برای انسانها ندارد. گرایش به تجملات و مصرفگرایی نشاندهنده ورود و نفوذ گرایشهای شیطانی است که در اسلام فراوان توصیه شده جلوی نفوذ شیطان باید گرفته شود.»
به گفته این استاد دانشگاه، کسانی که به تجملات گرایش پیدا میکنند توقعات و انتظاراتشان نسبت به پیرامون زیاد میشود و نمیتوانند بین تمایلات درونی و برونی خود هماهنگی ایجاد کنند به همین دلیل به راه خلاف، بزه و گناه میافتند و گرایش به سرقت، رشوه، ربا، کلاهبرداری و حرامخواری زیاد میشود.
وی ایجاد شکاف طبقاتی را از دیگر آثار اجتماعی تجملگرایی عنوان میکند و میگوید: «با رواج پدیده مذموم اشرافیگری و تجملگرایی جامعه به دو قطب فقیر و غنی تقسیم میشود که نشاندهنده اضمحلال و سقوط جامعه است چرا که فقر یکی از عواملی است که میتواند دینداری را زیر سؤال ببرد و نارضایتی را افزایش دهد. در همین رابطه پیامبراکرم(ص) میفرماید: اگر جامعه به دو قطب تقسیم شود حاکمیت اسلامی استحکام نخواهد داشت، یا در جای دیگر امیرمؤمنان(ع) میفرماید به خدا قسم که من عدالت را در جامعه برقرار خواهم کرد ولو مجبور باشم که از کسی بگیرم و به دیگری بدهم. ایشان میخواهند بدبینی به حکومت اسلامی ایجاد نشود.
مسیر خانه تا اداره فرصت مناسبی بود تا گفتوگویی با یک راننده تاکسی داشته باشم و از او درباره پدیده تجملگرایی و رواج آن در سالهای اخیر در جامعه سؤال کنم، وی در پاسخ به این سؤال میگوید: «متأسفانه در سالهای اخیر پدیده مصرفگرایی و علاقه به تجملات در بین مردم افزایش پیدا کرده و رفتارهایی از بعضی افراد دیده میشود که بسیار مأیوسکننده و آزاردهنده است مثلاً مسافرانی سوار تاکسی میشوند که در دادن کرایه خود ناتوانند و تمام کرایه خود را نمیتوانند بپردازند اما مسافرانی هم داشتهایم که یک روز تمام تاکسی مرا به دلیل اینکه در محدوده طرح میتوانم تردد کنم کرایه کردهاند تا وسایل جشن تولد فرزند خود را تهیه کنند و متوجه میشوم هزینههایی برای میوه، غذا، کیک، وسایل تزیینی، کادوهای مختلف و... پرداخت میکنند که غیرقابل باور است اما متقابلاً پدرانی هستند که شرمنده کودکان خود هستند و روزی خود را به سختی تأمین میکنند چه برسد به هزینه جشن تولد!» وی همچنین اضافه میکند: «خیلی از مسافران گله میکنند که چرا خداوند دعاهای ما را نمیپذیرد یا دعاهایمان بالا نمیرود و...
اما باید بدانند که همین بیعدالتیها، افزایش فاصله فقیر و غنی، گسترش روحیه تجملگرایی و دور شدن از ارزشهای معنوی و الهی است که موجب عدم استجابت دعاها میشود... وقتی کسی از همسایه خود خبر ندارد و نمیداند آیا غذایی برای خوردن دارند یا نه؟ آیا دوستش توانسته فرزند خود را در دبستان ثبتنام کند؟ آیا فامیلش هزینه ازدواج پسرش را تهیه کرده؟ آیا همکارش هزینه درمان همسر بیمارش را تأمین کرده است؟ پس چگونه میتوانیم انتظار داشته باشیم که دعاهای ما بالا برود و خداوند آنها را اجابت کند.» این راننده زحمتکش به مسئله چشم و همچشمی هم اشاره میکند و میگوید: «متأسفانه مسئله چشم و همچشمی هم دامنگیر برخی از خانوادهها شده و برخی از افراد به دلیل اینکه از فامیل و خویشان خود عقب نمانند به ظاهرسازی و خودنمایی روی آوردهاند و برای رسیدن به خواستههای نهچندان واقعی خود دست به هر کاری میزنند.»
آراستگی آری، چشم و همچشمی نه
این تعبیر که خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد اشاره به این حقیقت است که اگر استفاده از هرگونه زیبایی ممنوع بود، خداوند هرگز این همه زیبایی را نمیآفرید، آفرینش زیباییها در جهان هستی دلیل بر این است که خالق زیباییها آنها را دوست دارد.
امام صادق(ع) فرمود: مردی به خانه رسولاکرم(ص) وارد شد و درخواست ملاقات داشت موقعی که حضرت میخواست با این فرد ملاقات کند به جای آینه جلوی ظرف آب بزرگی که در داخل اتاق بود ایستاد و سر و صورت خود را مرتب کرد. عایشه از مشاهده این کار به عجب آمد در مراجعت عرض کرد چرا در موقع رفتن موی خود را منظم کردید؟ فرمودند: خداوند دوست دارد که وقتی مسلمانی دیدار برادرش میرود خویشتن را برای ملاقات او بیاراید.
اسلام با ریاضت نامشروع مخالف است اما با تجملگرایی و افراطگرایی در آراستن و زیبا کردن هم مخالف است. اسلام خواستار خوشبختی و رضایتمندی درونی بشر است ولی خوشبختی را رسیدن به بیشترین لذت ناشی از مصرف کالا و خدمات نمیبیند.
آنچه که امروزه به معنای تجملگرایی رواج پیدا کرده گرایش به زیباییهای مصنوعی است که باعث زیادهروی و افراط و تجاوز از حدود متعارف شده است. مقام معظم رهبری در اینباره میفرماید: «در مصارف گوناگون شخصی و خانوادگی، اسراف فردی صورت میگیرد، تجملگراییها، چشم و همچشمیهای افراد خانواده، مرد، زن یا جوان خانواده در خرید چیزهای غیرلازم و... از موارد اسراف است.»
دکتر «محمدهادی همایون» درباره پدیده زشت و ناپسند چشم و همچشمی هم میگوید: «یکی از پیامدهای اصلی تجملگرایی مسئله چشم و همچشمی و فخرفروشی است که روی اخلاق و روابط اجتماعی انسانها تأثیر میگذارد و باعث تأثیرپذیری افراد از یکدیگر میشود.»
وی اضافه میکند: «متأسفانه برخی از افراد سریعاً تحت تأثیر افراد متکبر، فخرفروش و ظاهرساز قرار میگیرند و از آنها الگو میگیرند این افراد معمولاً ضعیف و ناتوان هستند و نمیتوانند مقاومت کنند و برای اینکه خودشان را پا به پای الگوهای خود برسانند از انجام هیچ کاری غفلت نمیکنند و چهبسا که به راه انحراف و گناه کشیده شوند.»
این استاد دانشگاه به مسئله خرید فراوان، مصرفگرایی، پاساژگردی، بازارگردی به عنوان یکی از معضلات جدی جامعه و آثار و پیامد تجملگرایی اشاره میکند و میگوید: «این افراد تلاش میکنند اکثر وقت خود را در بازارها و فروشگاههای مختلف بگذرانند تا به پوشاک، کالاها و خدماتی دست پیدا کنند که از دیگران پیشی بگیرند و در رقابت تجملگرایی عقب نمانند. معمولاً این افراد خود را متمایز از مردم عادی میدانند و فکر میکنند که هر کاری که میخواهند میتوانند انجام دهند. که متأسفانه در بسیاری از موارد هم مشاهده شده که این افراد دینستیز و خداستیز هم میشوند و به ساحت خداوند تعرض میکنند!»
تقلید و رقابت یکی از عوامل بسیار مهم در تربیت انسان است. انسان همیشه میخواهد استانداردهای زندگی خود را بالا ببرد و موقعیت خود را با انسانهای شریف و موفق هماهنگ سازد. اگر این احساس با هدایت عقل و انتخاب الگوهای مناسب و صحیح همراه باشد موجب کمال و رشد فضایل اخلاقی میشود اما اگر این خوی انسانی با تعصب و جهل و خواستههای نفسانی همراه شود نتابج زیانباری در زندگی انسان خواهد داشت و جامعه را به سوی بیراهه و انحطاط هدایت خواهد کرد.