رابطه قرآن با فرهنگ زمانه(پرسش و پاسخ)
پرسش:
آیا قرآن کریم کامًلا تحت تاثیر فرهنگ زمانه قرار گرفته و فرهنگ عرب جاهلی در آن بازتاب پیدا کرده است یا با فرهنگ زمانه عرب جاهلی کامًلا مخالفت کرده است؟
پاسخ:
براي آنکه پاسـخ این پرسـش روشن شود، لازم است در ابتـدا معناي واژه «فرهنگ زمانه» روشن شود. سـپس روشن سازیم که قرآن در برابر فرهنگ زمانه خویش چندگونه واکنش نشان داده است.بررسی واژه «فرهنگ»: از آنجا که محور اساسی بحث تاثیر فرهنگ زمانه بر قرآن کریم می‌باشد، ضروري است این واژه مورد بررسی قرارگیرد. «فرهنگ» در لغت به این معانی به کار رفته است: کشیدن؛ تعلیم و تربیت؛ علم و دانش و ادب؛ کتاب لغت؛ مجموعه آداب و رسوم؛ مجموعه علوم و معارف و هنرهاي یک قوم. درباره «فرهنگ» از نظر اصطلاحی، تعریف‌هاي متعددي ارائه شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1. «فرهنگ مجموعه برداشت‌ها، موضع گیري‌هاي فکري، هنر، ادبیات، فلسـفه، آداب، سـنن و رسوم و روابط حاکم اجتماعی است» (شهید باهنر)
2. بی‌شـک، بالاترین و والاترین عنصـري که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسـی دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساسًا فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می‌دهد.» (امام خمینی (ره))
3. «فرهنـگ یعنی: مجموعه تعلیم و تربیت و عقـل و خرد و دانش و حکمت و هنر و معرفت یـک انسان یا یک جامعه که در رفتار و نحوه زنـدگی و شـکل حیـات او تجلی نموده و در عمق جـان او نفوذ کرده و همه اعمـال و کردار او را متـأثر از خود می‌سازد. و در واقع، فرهنگ مجموعه بینش‌ها و گرایش‌ها و ارزش‌هاي یک ملت است.»
اکنون که معناي لغوي و اصطلاحی فرهنگ تا حدود زیادي روشن شد، لازم است بگوییم: اگر مراد از فرهنگ زمانه عرب عناصري مثل ادبیات باشد، این عناصـر فرهنگی به ناچار، در هر کتاب یا سخنرانی- که براي ملت (کسانی که آن فرهنگ متعّلق به آنان است) ارائه شود - نفوذ می‌کنـد و به کارگیري آن براي تفهیم مطالب لازم است. قرآن نیز از این مسئله مسـتثنا نیست. از این رو، خود قرآن هم از واژگان و ضرب المثل‌هاي عرب استفاده کرده است. امـا اگر مراد از فرهنـگ زمـانه عرب موضع‌گیري‌هـاي فکري و هنري و آداب و سـنن و رسوم اجتمـاعی است، این شامـل خرافات و مطالب باطل و شرك آلود نیز می‌گردد. در این صورت، باید گفت که قرآن کریم متأثر از این فرهنگ نشده است؛ چرا که باطل در قرآن راه ندارد: «لَّا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ» (فصلت ـ 42) حتی در موارد متعددي، با این عناصر فرهنگی مقابله کرده است؛ مثل مذمت زنده به گور کردن دختران و یا عقیده به بت پرستی و شرك.
قبول عناصر مثبت فرهنگ و طرد عناصر منفی
آنچه نزدیـک به صواب به نظر می‌رسـد این است که بگوییم: قرآن کریم بـا عناصـر فرهنـگ زمـان خویش سه گونه برخورد داشـته است:
الف. قرآن عناصر مثبت فرهنگی عرب را، که ریشه در ادیان ابراهیمی داشته و بر اساسی صحیح بوده، پذیرفته، آنها را پیرایش کرده و تکامل بخشیده است. مثال آن در احکام، حج ابراهیمی است. و از همین قبیل، در عقاید، اعتقاد به جن، سحر و مانند آن می‌باشـد.
البته لازم به یـادآوري است که عـدم اعتقـاد برخی از عالمـان یـا علوم امروزي به مـاوراي طـبیعت (اعم از خـدا، جن، فرشـتگان و ...) دلیل بطلان این عقاید نمی‌شود؛ زیرا این مطالب حقایق دینی است که در جاي خود و به روش خاص آنها، مستدل شده است.
ب. قرآن عناصر منفی و خرافات اعراب جاهلی را نمی‌پذیرد، بلکه با آنها مقابله می‌کند و یا نامی از آنها نمی‌برد. قرآن از عصر قبل از نزول قرآن به «الجاهلیۀ الاولی» تعبیر می‌کند و می‌فرماید «أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّه يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْما» (مائده ـ 50) آیـا حکـم جـاهلیت را می‌جوینـد؟ براي گروهی که اهـل یقین انـد،حکم چه کسی از حکم خدا بهتر است؟
مثال‌ها و نمونه‌ها
مواردي که از اعتقـادات و احکـام جـاهلی و فرهنـگ عرب زمـان نزول آیـات قرآن بوده و قرآن کریم به مقـابله بـا آنهـا برخاسـته عبارتند از:
1. عبادت اعراب جاهلی: «وَمَا كَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكَاء وَتَصْدِيَةً فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ» (انفال ـ 35) دعای‌شان نزد خانه کعبه جز صفیر کشیدن و دست بر هم زدن نیست. پس به کیفر کفري که می‌ورزیدید، عذاب بچشید.
2. رد قانون ظهار: در دروان جـاهلیت، هرکس به زنش می‌گفت: «ظَهرُکَ علیَّ کظهرِ امّی» (پشت تو بر من، همچون پشت مادرم است) همسرش بر او حرام می‌شد. قرآن کریم در این باره فرمود: زنان تان را که نسبت به ایشان ظهار می‌کنید، مادران شما نساخت و پسر خوانده‌های‌تان را پسر شما قرار نداد.
3. رد عقاید جاهلانه در مورد جن یا پسـر و دختر قراردادن براي خدا: قرآن عقاید مشـرکانه و جاهلانه عرب را درباره «اجنه» مردود شمرده و فرموده است: براي خدا شـریکانی از جن قرار دادند و حال آنکه جنیان را خدا آفریده است. و براي او بدون هیچ دانشی، پسران و دختران ساختند. منّزه و برتر است از آنچه وصفش می‌کنند.
4. تخطئه احکام و آداب جاهلی: قرآن کریم بحیره، سائبه، وصیله و حام را رد می‌نماید (اشاره به چهار از نوع حیوان اهلی است که در زمان جاهلیت استفاده از آنها را به عللی حرام می‌دانستند) (مائده ـ 103)، قرار دادن نصیب براي خدا از کشت‌ها و چهارپایان را پنـدار باطل معرفی می‌کنـد (انعام ـ 136)، از به فحشـا کشانـدن کنیزان باز می‌دارد (نور ـ 33)، رباخواري بویژه به صورت اضعاف مضاعفه را طرد می‌نماید (آل عمران ـ 130) و زنده به گور کردن دختران نوزاد را مردود می‌شمارد. (انعام ـ 151) (اسراء 31) (تکویر 9 ـ 8)
5. قرآن عقاید اعراب را در مورد اینکه فرشتگان دختران خدا هستند، مردود شمرده است.
6. مذمت اخلاقیات پست جاهلی مثل زنده به گور کردن دختران.