محمد قاسمی
در آیات و روایات القاب و نام‌هایی برای ماه رمضان بیان شده که هر یک گویای بعدی از ابعاد ارزشی این ماه است. تأمل در نام‌ها و القاب این ماه کمک می‌کند تا درک درستی از ارزش‌های آن یافته و موقعیت خودمان را نسبت به آن شناسایی و بازسازی کنیم و در جهت دریافت ارزش‌ها و کسب آنها تلاش نمائیم.
***
رمضان، نام ماه نهم قمری عربی است. واژه رمضان از «رمض» به معنای شدت تابش آفتاب بر شن و رمل و غیر آن است (لسان العرب، ج 5، ص 315، «رمض») علت این نامگذاری آن است که عرب، ماهها را با زمانی که در آن واقع شوند نامگذاری کرده‌اند و رمضان در زمان شدت گرما بود.
این واژه به عنوان یک ماه قمری عربی، تنها یک بار در قرآن در آیه 185 سوره بقره به کار رفته است. از جمله القاب و نام‌هایی که برای ماه رمضان بیان شده عبارتند از:
1. رمضان، نام خدا: در روایات اسلامی، رمضان به عنوان یکی از نام‌های خداوند بیان شده است. (مجمع البیان، ج 1-2، ص 945) از همین رو گفته شده که این نام را همراه با کلمه ماه بکار ببرید. هشام‌بن سالم از حضرت امام محمد باقر(ع) نقل روایت می‌نماید و می‌گوید: ما هشت نفر از مردان در محضر حضرت امام باقر(ع) بودیم، پس سخن از رمضان به میان آوردیم. امام(ع) فرمود: نگوئید این است رمضان و نگویید رمضان رفت و یا آمد؛ زیرا رمضان نامی از اسماءالله است که نمی‌رود و نمی‌آید؛ چرا که هر چیز زائل و نابود شدنی می‌رود و می‌آید و خدا چنین نیست، بلکه بگوئید: ماه رمضان، پس ماه را اضافه کنیددر تلفظ به اسم، که این اسم رمضان، اسم الله است و ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است و خداوند آن را «مثل» و «عید» قرار داده است، همچنان که پروردگار بزرگ، عیسی بن مریم(ع) را برای بنی اسرائیل مثل قرار داده است (بحارالانوار، ج 96، ص 376). از حضرت علی بن ابی‌طالب(ع) روایت شده که فرمود: «نگوئید رمضان بلکه بگوئید ماه رمضان؛ زیرا شما نمی‌دانید رمضان چیست؟ (بحارالانوار، ج 96، ص 377).
2. ماه الله: ماه رمضان به عنوان ماه خدا نیز معرفی شده است. امام علی بن موسی (ع) از علی(ع) نقل فرموده که روزی رسول خدا خطبه‌ای ایراد کرده فرمودند: «ایهاالناس قد اقبل الیکم شهر الله؛ ای مردم هر آینه ماه خدا به سوی شما رو کرد.» البته در روایات ماه رجب به عنوان ماه ولایت و ماه شعبان به عنوان ماه رسالت و نبوت و ماه رمضان به عنوان ماه خدا معرفی شده است. این سه ماه که یکی پس از دیگری می‌آید، هر کدام دارای مقام و منزلتی است که انسان را برای کمال‌یابی آماده می‌کند. از همین‌رو امام علی(ع) می‌فرماید: رمضان ماه خدا و شعبان ماه رسول خدا و رجب ماه من است. (شرح فروع کافی ج 4، ص 14)
3. ماه مهمانی خدا: در روایات از این ماه به ماه ضیافت‌الله نیز یاد شده است: «هو شهر دعیتم فیه الی ضیافه الله». پس روزه‌دار در این ماه مهمان خدا است. از آنجا که خدا نمی‌خورد و نمی‌نوشد، مهمان نیز این گونه باید باشد و این گونه پذیرایی می‌شود تا صفات خداوندی را کسب کرده و خدایی شود (بقره، آیه 138). پس میهمان روزه‌دار باید کاری کند که صاحب‌خانه می‌کند. روزه‌دار، میهمان خدایی است که «یطعم و لایطعم» اطعام می‌کند ولی خود اطعام نمی‌شود؛ (انعام، آیه 14) پس روزه‌دار نیز می‌تواند «یطعم و لایطعم» باشد. از همین رو اطعام دادن در این ماه بسیار سفارش شده است. به عنوان نمونه امام موسی کاظم(ع) می‌فرماید: فطرک اخاک الصائم افضل من صیامک؛ افطاری دادن به برادر روزه‌دارت از روزه‌ات بهتر است (کافی، الاسلامیه، ج 4، ص 68، ح 2)؛ پس اگر خدای سبحان می‌بخشد و نمی‌گیرد، انسان هم بایستی در این ماه ببخشد و نگیرد؛ چون هیچ دستی بهتر از دست بخشنده و هیچ دستی هم بدتر از دست بگیر نیست. خوی گدامنشی را خداوند ناپسند دارد و خوی بخشش رامی‌پذیرد. اگر کسی تلاش و کوشش کردکه دیگران در کنار سفره او به بهشت بروند، دست او دست بخشنده است و اگر کسی تلاش کرد که به برکت دیگران به بهشت برود، او دست گیرنده دارد.
4. برترین ماه: در روایات ماه رمضان به عنوان برترین ماه‌ها معرفی شده است. در روایت است: «شهر هو عندالله افضل الشهور این ماه از دیگر ماهها افضل و برتر است.»(بحار، ج 96، ص 157)
5. ماه نزول قرآن: خداوند بصراحت در آیه 185 سوره بقره می‌فرماید: شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن؛ ماه رمضانی که در آن قرآن فرو فرستاده شده است.
6. ماه تقدیرات: از این ماه به ماه تقدیرات یاد می‌شود؛ زیرا شب قدر در ماه رمضان قرار داده شده است و مقدرات هر چیزی در آن شب تعیین و به امام زمان و خلیفه الله ابلاغ می‌شود (دخان، آیات 3 و 4؛ سوره قدر) امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: آغاز سال (حساب اعمال) شب قدر است. در آن شب برنامه سال آینده نوشته می‌شود. (تهذیب الاحکام،‌ تحقیق خرسان، ج 4، ص 332).
همچنین آن حضرت در بیان ارزش شب قدر در میان شب‌های ماه رمضان می‌فرماید: قلب شهر رمضان لیله القدر؛ شب قدر، قلب ماه رمضان است (کافی، الاسلامیه، ج 4، ص 66- من لایحضره الفقیه ج 2، ص 99، ح 1843)
7. ماه روزه: خداوند در آیات 183 تا 185 سوره بقره از این ماه به ماه روزه یاد کرده و روزه‌داری در این ماه را فریضه دانسته است.
8. بهار قرآن: از ماه رمضان به عنوان بهار قرآن یاد شده است. امام محمد باقر(ع) می‌فرماید: لکل شیء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان؛ هر چیز بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است. (کافی،  چاپ الاسلامیه، ج 2، ص 630، ح 10) از همین رو امام رضا(ع) می‌فرماید: هر کس در ماه رمضان یک آیه از کتاب خدا را قرائت کند مثل این است که در ماه‌های دیگر، تمام قرآن را بخواند. (بحار الانوار،‌بیروت، ج 93، ص 341) حضرت محمد(ص) نیز می‌فرماید: اکثروا فیه من تلاوه القرآن؛ در ماه رمضان قرآن را بسیار تلاوت کنید (فضائل الاشهر الثلاثه ص 95)
9. اول سال قمری: هر چند در تقویم، اول سال قمری را ماه محرم الحرام قرار داده‌اند و این یک انتخاب اعتباری است، اما براساس روایات معتبر، اول سال حقیقی و معنوی، همان ماه رمضان است. امام صادق(ع) فرمود: ماه‌ها در نزد خداوند دوازده ماه است که در کتاب الله از روز آفرینش آسمان و زمین مشخص شده است. پس اول ماه‌های سال همان ماه خدای عز و جل یعنی ماه رمضان است. قلب ماه رمضان نیز شب قدر است و قرآن در اول شب ماه رمضان به صورت تدریجی نازل شد. پس با قرآن به استقبال ماه رمضان برو. (الکافی، ج 4، ص 67)، (فضائل الاشهرالثلاثه: 87).
10. ماه برکت: حضرت رسول(ص) در حدیثی در بیان فضایل و عظمت ماه رمضان می‌فرماید: ماه رمضان، ماه خداست و آن ماهی است که خداوند در آن حسنات را می‌افزاید و گناهان را پاک می‌کند و آن ماه برکت است. (بحار الانوار، بیروت، ج 93، ص 340).
11. ماه آزادی از دوزخ: حضرت محمد(ص) می‌فرماید: هو شهر اوله رحمه و اوسطه مغفره و آخره الاجابه و العتق من النار؛ رمضان ماهی است که ابتدایش رحمت است و میانه‌اش مغفرت و پایانش اجابت و آزادی از آتش جهنم. (کافی، الاسلامیه، ج 4، ص 67).
12. ماه باز شدن درهای آسمان: حضرت محمد(ص) می‌فرماید: درهای آسمان در اولین شب ماه رمضان گشوده می‌شود و تا آخرین شب آن بسته نخواهد شد. (بحارالانوار، بیروت، ج 93، ص 344).
13. ماه مغفرت: در این ماه گناهان بندگان آمرزیده می‌شود؛ چنانکه از حدیث پیامبر(ص) در بالا این معنا ثابت است. پس انسان باید امیدوار باشد تا در این ماه مورد مغفرت الهی قرار گیرد. امام صادق(ع) هشدار می‌دهد و می‌فرماید: کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا رمضان آینده آمرزیده نگردد، مگر آنکه در عرفه حاضر شود. (دعائم الاسلام ج 1، ص 269). حضرت محمد(ص) می‌فرماید: کسی که در رمضان آمرزیده نشود، در کدام ماه آمرزیده خواهد شد؟ (امالی، صدوق ص 53).
14. ماه بسته شدن شیاطین: در این ماه انسان برای رشد و کسب مراتب و مدارج تقوا در شرایط بهتری است؛ زیرا از آنجا که شیاطین در این ماه در غل و زنجیر هستند، انسان تنها باید با نفس اماره خویش بجنگد و از دشمن وسوسه‌گر بیرونی خبری نیست. بنابراین شرایط برای استفاده از کارگاه خودسازی تقوا در این ماه فراهم‌تر از هر ماه دیگر است. حضرت محمد(ص) در این باره می‌فرماید: خداوند بر هر شیطان سرکشی هفت تن از فرشتگان خود را گمارده است که تا پایان این ماه همچنان در بند است. (وسایل الشیعه ج 10، ص 304، ح 13477).
15. ماه برگزیده الهی: امام صادق(ع) فرمودند: پیامبر خدا(ص) فرمودند: خداوند از میان روزها روز جمعه را و از میان ماهها، ماه رمضان و از میان شب‌ها، شب قدر را انتخاب کرد (وسائل الشیعه، ج 5، ص 67).
البته در روایات القاب و نامهای دیگری برای ماه مبارک بیان شده که همگی آنها بیانگر فضایل و عظمت این ماه شریف است.