آرش فهیم
همزمان با سالگرد شهادت سیدمرتضی آوینی، بحث‌ها و مناظره‌های گوناگونی در محافل و رسانه‌های مختلف درمی‌گیرد. شخصیت چند ساحتی و وسیع آوینی، هنوز هم برای بسیاری، حیرت‌انگیز است و برای عده‌ای هم یک معماست. آوینی در عین اینکه یک متفکر و روشنفکر واقعی بود، بسیجی هم بود. او یک غرب‌ستیز بود اما در عین حال، سینماگر هم بود. در همان حال که در عرصه فرهنگ و اندیشه و رسانه با آمریکا مبارزه می کرد اما از یک فیلمساز آمریکایی به نام آلفرد هیچکاک هم ستایش می‌کرد. همین‌ها هم باعث شده تا هر سال، در سالگرد شهادت او، نظرات متکثر و گاه متناقضی درباره او در سطح رسانه‌ها منتشر شود.
معمولا برای دستیابی به شناخت دقیقی از شخصیت‌های برجسته تاریخی، دو راه وجود دارد؛ یا باید سراغ آثار و محصولات تولید شده توسط آن‌ها رفت یا سراغ دوستان و نزدیکان ایشان. در این گزارش، ما راه دوم را انتخاب کردیم. یعنی سراغ آوینی را از برخی از دوستان او در مجموعه روایت فتح گرفتیم. پرسش ما هم این بود که «اگر شهید آوینی امروز در این دنیا حضور داشت، چه می‌کرد؟» البته تعدادی از این افراد، اعلام کردند که به دلایلی، درباره شهید آوینی روزه سکوت گرفته‌اند و هرگز درباره او سخن نخواهند گفت. اما سه نفر از این مستندسازها هم نظرات خود را بیان کردند که به این شرح است.
درباره انقلاب اسلامی
کار می‌کرد
مهدی همایونفر یکی از همکاران شهید آوینی در گروه‌های تلویزیونی جهاد و روایت فتح بود. او در پاسخ به پرسش ما که اگر شهید آوینی امروز در قید حیات بود، چه می‌کرد، ما را به سال‌های پایانی زندگی آوینی ارجاع داد. او در این باره توضیح داد: اگر سال‌های پایان زندگی شهید آوینی را در نظر بگیرید، یعنی از پایان جنگ به بعد، می‌بینید که او در این مدت حجم بسیار زیادی از مقالات را در مجلات مختلف، به ویژه در مجله سوره که خودش سردبیر آن بود در دفاع از انقلاب اسلامی تولید کرد. یعنی تمام تلاش و دغدغه او در آن سال‌ها، حمایت از انقلاب بود. هر جا و در هر جبهه‌ای که به انقلاب اسلامی حمله می‌شد، آوینی به عنوان مدافع انقلاب، ورود پیدا می‌کرد. فرض کنید مثلا در حوزه نقاشی یا موسیقی و سینما و‌... همه جا، هدف و منظور او، دفاع از انقلاب اسلامی بود.
وی افزود: در رأس نگاه شهید آوینی به طور مشهود و مشخصی، غرب‌ستیزی قرار داشت. یعنی شهید آوینی، غرب را تمام شده می‌دانست و معتقد بود که با ظهور امام خمینی(ره) و پیروزی انقلاب اسلامی، دوران جدیدی آغاز شده است. به همین دلیل هم شهید آوینی از حضرت امام با عنوان مبشر صبح یاد می‌کرد. به اعتقاد او، دوران ما، دوران آغاز بازگشت اسلام به جامعه انسانی است. این مسیر از نظر آوینی قطعی بود و به همین دلیل هم تمام لحظات سال‌های آخر عمر خود را وقف این راه کرد. شما وقتی کتاب‌ها و نوشته‌های شهید آوینی در آن سال‌ها را بخوانید، می‌بینید که تک‌تک جملات او در پاسداشت انقلاب اسلامی به عنوان یک حرکت بی‌نظیر جامعه بشری است. به تعبیر ایشان، انقلاب اسلامی آغاز عصر توبه بشریت است. بحث او نیز تنها محدود و منحصر به کشور ایران نیست، بلکه او معتقد بود که یک حرکت جدید در جامعه انسانی آغاز شده است و این حرکت، همان حرکت انبیا و اولیاست که در ادوار و اعصار گوناگون به نجات انسان‌ها می‌پردازد. شهید آوینی معتقد بود که با حضرت امام، دور جدیدی از این حرکت آغاز شده است و امام خمینی هم دقیقا قدم در مسیر انبیا و اولیا گذاشته‌اند و با حضور حضرت امام این مسیر دوباره به جریان افتاده است.
همایونفر در پایان گفت: اینکه بعد از گذشت 23 سال از شهادت سید مرتضی آوینی، رهبر انقلاب اسلامی در سخنرانی آغاز سال جدید خود همچنان سیدمرتضی آوینی را به عنوان پیشاهنگ هنر انقلابی معرفی می‌کنند، اتفاق معناداری است. این اتفاق نشان می‌دهد که حضرت آقا تا چه حد به این شخصیت علاقه دارند و به یاد او هستند. اما این اتفاق، معنای ناخوشایندی هم دارد. این موضوع، گویای این است که بعد از گذشت 23 سال از شهادت آوینی، هنوز افراد دیگری در عرصه هنری ظهور نکرده‌اند و رهبر انقلاب همچنان از شهید آوینی و مرحوم سلحشور به عنوان الگوهای هنر انقلاب تجلیل می‌کنند. باید نگران بود که بعد از گذشت این همه سال، بسیاری از ما اهالی فرهنگ و هنر نیز همان حرف‌های شهید آوینی را می‌زنیم. اما باید از خودمان بپرسیم که چرا حرف‌های ما تأثیر حرف‌های آوینی را ندارد؟ به نظر من، مهم‌ترین ویژگی شهید آوینی این بود که به آنچه می‌گفت، واقعا ایمان داشت و همین هم باعث می‌شد تا سخن او تأثیر بسیار زیادی داشته باشد.
درباره بیداری اسلامی
کار می‌کرد
مرتضی شعبانی هم از دیگر هنرمندانی است که فعالیت هنری خود در عرصه مستندسازی را با شهیدآوینی و در روایت فتح آغاز کرد. او امروز هم در زمینه ساخت مستندهایی در حوزه جهان اسلام فعال است. ازجمله این آثار می‌توان به «مثلث مرگ» با موضوع داعش اشاره کرد. وی همچنین هم‌اکنون مدیر مرکز مستند «حقیقت» است.
شعبانی پیش از این در گفت‌وگو با کیهان درباره رویکرد شهید آوینی در عرصه فرهنگ و هنر گفته بود: همه فعالیت‌های سیدمرتضی آوینی برای عمل به تکلیف بود. قرار نبود ایشان فیلمساز باشد. بنا نبود کار هنری بسازد و فیلم را بزند زیر بغلش و در این جشنواره و آن جشنواره نشان دهد. تکلیفی عمل می‌کرد و هر جا فکر می‌کرد باید حضور داشته باشد می‌رفت. آقا مرتضی می‌گوید من رفته بودم به روستاها کار جهادی انجام دهم، اما آنجا مواجه می‌شود با صحنه‌هایی و می‌بیند که مردم دارند در روستاها خالصانه و صادقانه کار می‌کنند و به این فکر می‌کند که باید این را به دنیا نشان داد، و به همین خاطر دوربین دست می‌گیرد وکارش را شروع می‌کند.
وی افزود: بعد از آن اتفاقات دیگری افتاد، مثل واقعه ترکمن صحرا که رفتند درآنجا فیلم بسازند که نشان دهند چه خبر بوده یا خان گزیده‌ها که البته متاسفانه خیلی از این فیلم‌ها الان دیگر نیست. همان تکلیفی که باعث شدآقا مرتضی برود از جهادگران فیلم بسازد و به مردم نشان دهد، همان باعث شد سراغ خان گزیده‌ها، ترکمن صحرا، سیل خوزستان برود و بعد که جنگ اتفاق افتاد، دوربین دست گرفت تا کاری که رزمنده‌ها می‌کردند را نشان دهد.
شعبانی در ادامه اظهار داشت: جنگ هم که تمام شد، فهمید که نهضت‌های آزادیبخش یا مجموعه‌هایی مثل «حزب‌الله» نیاز به معرفی دارند، هر جا که رد پایی از انقلاب اسلامی بود آقا مرتضی حضور داشت. در مجموعه نسیم حیات هم همین است عنوان فیلم «رایحه انقلاب اسلامی‌(نسیم حیات)»  است. یعنی دنبال آن رایحه رفته بود، در لبنان در پاکستان در بوسنی هر جا که بوده آقا مرتضی هم حضور داشته. اسلام و انقلاب اسلامی مرز نمی‌شناسد! قطعا آوینی هم مرزی برای کارش قائل نبود که فکر کنیم حالا چون جنگ تمام شده دیگر تمام است. هدفش حادثه و اتفاق نبود بلکه انقلاب‌بود.
این مستندساز افزود: بعد هم رفت سراغ موضوعات اجتماعی که مرتبط با انقلاب بود مثل مجموعه سراب که موضوع مهاجرت‌داشت، سراب به این معنا که آن‌طرف هیچ خبری نیست... همیشه به‌روز بود. هیچ‌وقت از واقعه‌ای عقب نماند.
شعبانی تصریح کرد: برنامه‌های «روایت فتح» مطالبه جدی حضرت آقا بود. همین پیگیری و فرمان رهبر انقلاب باعث شد شهید آوینی روایت فتح را مجددا شروع کند؛ کاملا ولایی بود. حالا بعضی‌ها سعی می‌کنند آقا مرتضی را از این فضا دور کنند و ببرند در فضاهای دیگر، اما این‌طور نیست. الان دارند جنبه‌های روشنفکری شهید آوینی را گل‌درشت می‌کنند، در صورتی‌که آقا مرتضی مجموعه روایت فتح را با تفکر ولایی و تکلیفی راه‌اندازی کرد.
کارگردان مستند «انقلاب فراموش شده» گفت: اگر شهید آوینی امروز زنده بود، به همه چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با انقلاب اسلامی می‌پرداخت و درباره مسائلی چون بیداری اسلامی، انرژی هسته‌ای، مذاکرات و ... فیلم می‌ساخت.
مدیر مرکز مستند حقیقت تصریح کرد: با روحیه‌ای که از شهید آوینی سراغ داشتم، به نظر من اگر امروز در قید حیات بود، تحولات سه چهار سال اخیر منطقه، به‌ویژه مسئله بیداری اسلامی به دغدغه اصلی او تبدیل می‌شد. به‌طور مثال، قطعا به مسئله یمن می‌پرداخت. حتی اگر خودش هم امکان حضور میدانی در یمن را نمی‌یافت، حتما با مدیریت خودش نیروها را به کار می‌گرفت و درباره این موضوع و راجع به همه موضوعات راهبردی کار می‌کرد.شعبانی اضافه کرد: مطمئن هستم که اگر شهید آوینی در قید حیات بود حتما مسئله انرژی هسته‌ای و مذاکرات برایش مهم بود. یعنی در زمینه تمام اتفاقات مهمی که چالش و فرصت انقلاب اسلامی هستند، گام برمی‌داشت و درباره آنها فیلم می‌ساخت.
درباره عدالت اجتماعی
 کار می‌کرد
یکی از دوستان و همکاران قدیمی شهید آوینی نیز معتقد است که اگر آوینی امروز در قید حیات بود، درباره عدالت اجتماعی و در نقد سیاست‌های توسعه مستند می‌ساخت.
مصطفی دالایی، مستندساز و از همکاران شهید سیدمرتضی آوینی در گفت‌وگو با کیهان، اظهار داشت: هنوز فراموش نکرده‌ایم که شهید آوینی در زمان آغاز جنگ، مستندی ساخت که بگوید، خرمشهر سقوط نخواهد کرد. او در این مستند با یک سرگرد ارتش مصاحبه می‌کرد که می‌گفت ما خرمشهر را به گورستان تانک‌های عراقی تبدیل خواهیم کرد. اما چند روز بعد خرمشهر سقوط کرد و نتیجه حمله عراق به آن شهر برخلاف پیش‌بینی فیلم آقا مرتضی از آب درآمد. به همین دلیل هم شهید آوینی در بخشی از مجموعه مستند «حقیقت» این بار سراغ یافتن پاسخ به این پرسش رفت که چرا خرمشهر سقوط کرد؟
وی افزود: من فکر می‌کنم که اگر شهید آوینی امروز هم در قید حیات بود، درباره سایر مسائل انقلاب این‌گونه عمل می‌کرد. یعنی می‌رفت سراغ اینکه چرا برخی از شعارها و اهداف انقلاب، هنوز محقق نشده است؛ مثل «عدالت اجتماعی». انقلاب اسلامی ما، انقلاب محرومین بود و امام خمینی(ره) نیز بارها در بیانات خود به این موضوع تأکید کرده‌اند. شهید آوینی هم حتما به پیگیری این مسئله می‌پرداخت. این مستندساز عنوان کرد: یکی از دغدغه‌های شهید آوینی در دوران حیاتش، وضعیت محرومین، به ویژه در روستاها و شهرهای کوچک بود. به همین دلیل بخشی از فعالیت مستندسازی ایشان در این گونه مناطق انجام می‌شد. حرف شهید آوینی در آن دوران هم این بود که توسعه این نیست که شهرهای بزرگ درست کنیم و مردم را از روستاها به این شهرها بکشانیم. شهید آوینی مستند «قیام الی‌الله» رادر سال‌های نخست انقلاب در نقد سیاست‌های توسعه تولید کرد.