محمدامین آجورلو
اقدام اخیر دولت برای خروج از رکود  و تسریع در رشد اقتصادی کشور و تهیه بسته مقابله با رکود اقدامی قابل تقدیر و توجه است. بسته‌ای که در آن دولت عزم جدی خود را برای نجات تولید از رکود نشان داده و تحریک تقاضای کالاهای مصرفی بادوام مانند خودرو از طریق اعطای تسهیلات به خریداران از مهم‌ترین محورهای آن به شمار می‌رود. حمایت‌های دولتی از  صنایع در سایر کشورها نیز به کار می‌رود. در مواردی که این سیاست‌های حمایتی، هوشمندانه و دقیق اعمال شده است نتایج مثبت و موثری در رشد و توسعه کیفیت و بازار فروش آنها داشته است. اما طی سالیان گذشته در ایران نه تنها این امر محقق نشده، بلکه به عکس، صنعت خودرو علی‌رغم دریافت حمایت‌های خاص از سوی دولت، هیچ‌گاه قادر به توسعه و رشد قابل توجه در کیفیت و کمیت محصولات خود در مقایسه با رقبای هم‌سطح خود نبوده است. بنابراین باید  به این سوال مهم پاسخ داده شود که حمایت و مشوق‌های دولتی باید چگونه و در چه شرایطی صورت پذیرد تا اثرگذاری مطلوب و موثری داشته باشد؟ در ادامه به پنج ویژگی اصلی یک حمایت موثر از صنعت اشاره می‌گردد:
1- حمایت از اولویت‌های صنعتی: تجربه اغلب کشورها متاخر و متقدم صنعتی نشان می‌دهد بدون اعمال سیاست‌های گزینشی عمودی یعنی انتخاب رشته‌ صنعتی‌های اولویت‌دار، احتمال ورود به جرگه کشورهای صنعتی به خاطر محدود بودن منابع کشور، بسیار پایین است. در کشور ما نیز پس از سال‌ها کش و قوس بر سر نظریه‌های مختلف اقتصادی در این زمینه چند سالی است که وزارت صنعت بر این مهم صحه گذاشته و اخیرا در برنامه راهبردی صنعت، معدن و تجارت، 12 اولویت صنعتی برشمرده است. بدیهی است یکی از اصلی‌ترین علل تعیین اولویت در بین رشته‌های مختلف صنعتی آن است که حمایت‌های دولتی از صنعت به ترتیب اولویت و اهمیت‌شان صورت پذیرد. این در حالی است که با مرور چهار اولویت اول صنعتی در برنامه راهبردی وزارت صنعت یعنی 1- صنایع تولید فرآورده‌های نفتی، 2- مواد و محصولات شیمیایی، 3- محصولات کانی غیرفلزی، 4- صنایع نقلیه زمینی، ریلی و دریایی در می‌یابیم صنعت خودرو جزئی از اولویت چهارم است. سوالی که مطرح می‌شود این است که چگونه حمایت از بخشی از اولویت چهارم صنعتی کشور با چنین ابعاد وسیعی و آن هم از منابع پایه پولی بانک مرکزی در دستور کار قرار می‌گیرد،  در حالی که اولویت‌های اول تا سوم بعضا از چنین امکانی بهره‌مند نبوده و نیستند؟
2- حمایت همراه با رفع مشکلات: دومین ویژگی یک حمایت درست و منطقی آن است که همراه با چاره‌جویی برای رفع مشکلات و موانع پیش روی آن رشته صنعتی باشد.(1) در واقع اگر می‌خواهیم بعد از برداشته شدن حمایت و مشوق‌های دولتی، صنعت روی پا بماند و بتواند مزیت‌های نسبی خود را حفظ کند باید در کنار حمایت و تشویق، برنامه‌ریزی دقیقی برای رفع مشکلات صنعت مورد حمایت انجام شود، در غیر این صورت حمایت دولتی نه تنها هدر می‌شود بلکه امکان رشد و توسعه آن صنعت در شرایط واقعی از دست خواهد رفت. متاسفانه در حمایت اخیر دولت از صنعت خودرو هیچ پیوستی برای رفع مشکلات زیرساختی صنعت خودرو و سایر صنایع وابسته به آن دیده نشد که نگاه جدی‌تر مسئولان را می‌طلبد.
3- جلوگیری از سوءاستفاده‌ها: سومین اصل اساسی برای انجام یک حمایت اثرگذار از صنعت آن است که مسیرهای انحرافی که به خاطر استفاده از مزایای حمایت‌های دولتی ایجاد می‌شود بسته شود.(2) اساسا با شروع حمایت دولتی، مسیرهای انحرافی برای سوءاستفاده از مزایای این حمایت‌ها شکل می‌گیرد که منجر به هدایت منابع دولت به بخش‌هایی غیر از بخش هدف می‌شود. سیاست وام خرید خودرو، اگرچه نقدینگی فراوانی را برای خودروسازان فراهم کرد، اما هیچ تضمین مشخصی برای هدایت این نقدینگی به سمت دیگر عوامل زنجیره تولید خودرو در کشور یعنی قطعه‌سازان که هم‌اکنون هزاران میلیارد تومان از خودروسازان طلبکار هستند وجود ندارد.
4- فشار برای حضور در بازار جهانی: چهارمین ویژگی یک حمایت موثر، مشروط کردن حمایت‌ها به حضور در بازارهای جهانی و صادرات است. (3) یکی از عوامل مهم افزایش کیفیت و رشد و توسعه سریع صنعت خودرو در کشور کره‌جنوبی استفاده از همین ویژگی مهم بود. دولت کره در برهه‌ای با هوشمندی تمام در اختیار گذاشتن بازار داخلی کشور را مشروط به صادرات یک سوم از محصولات تولیدی  تولیدکنندگان خودرو کرد. این ویژگی نیز در حمایت اخیر دولت از صنعت خودرو نادیده گرفته شده است.
5- حمایت و تشویق در بازه زمانی محدود و معین: بدیهی است دولت قرار نیست برای همیشه به حمایت خود از یک رشته صنعتی خاص ادامه دهد بلکه حمایت و تشویق تنها برای کمک به هموار کردن مسیر آن هم برای صنایع نوپا و خاص و در بازه زمانی محدود استفاده می‌شود.
اگرچه دولت عزم جدی خود را برای نجات تولید از رکود نشان داده و تصمیم به حمایت از صنایع تولیدی گرفته اما واقعیت آن است که صرفا نیت خوب کافی نیست و باید اصول حمایت دولتی از صنایع تولیدی به درستی رعایت شود. عموما مردم ایران تصور خوبی از حمایت‌های دولتی از صنعت به خصوص صنعت خودرو ندارند و بی‌کیفیتی خودروهای داخلی را محصول همین نگاه حمایتی دولت به خودروسازان می‌دانند. اما این تفکر چندان هم اشتباه نیست و اساسا حمایت دولت از صنعت باید دارای شروط و لوازم خاصی باشد تا موثر واقع شود در غیر این صورت نه تنها مثمرثمر نخواهد بود بلکه در رشد و توسعه صنایع اثر عکس هم به همراه خواهد داشت.
تجارب دیگر کشورها به خصوص کشورهای متاخر صنعتی نظیر کشورهای شرق آسیا و همچنین تجارب کشورهای متقدم صنعتی نظیر انگلیس و آمریکا - زمانی که هنوز در ابتدای مسیر توسعه صنعتی بودند - به خوبی نشان می‌دهد  صنایع (به خصوص صنایع نوپا و پیشرفته) نیاز به حمایت دارند اما این حمایت‌ها باید هوشمندانه، دقیق، کاهشی و در بازه زمانی معین اتفاق بیفتد تا منجر به توسعه صنعت شود در غیر این صورت به بلای جان صنعت تبدیل خواهد شد.
__________________
1- بهروز هادی زنوز، از سیاست اقتصادی تا سیاست صنعتی
2و۳- همان