فرهنگ فاطمی، جانمایه شعر انقلاب (بخش اول)
رضا اسماعیلی
با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، و تکانههایی که از وقوع انقلاب اسلامی در همه ارکان جامعه - از جمله شعر و ادبیات - ایجاد شد، ادبیات معاصر در یک دگردیسی ناگزیر، به هویت جدیدی دست یافت. هویتی منبعث از جهان بینی توحیدی و مبتنی بر آموزههای دینی و قرآنی. نسل شاعران جوان و نوجوی انقلاب نیز با درک این ضرورت که جامعه به ادبیاتی متجانس و همگون با دین و ارزشهای دینی نیاز دارد، به تکاپو افتادند تا با بهرهگیری از میراث بیبدیل و ماندگار «قرآن و عترت»، دست به خلق و آفرینش آثار فاخر ادبی زده و با رویکردی اجتهادگونه به تبیین و تحلیل مضامین بلند دینی بپردازند. از همین رو، رفتهرفته نگاه شاعران به شعر آیینی معطوف گردید که مرکز ثقل این گونه ادبی «بزرگان دینی» بودند. در نتیجه شعر و ادبیات دینی دوران مستوری و مهجوری را پشت سر گذاشت و مرحله جدیدی از سیر تکوینی و روند تکاملی خویش را آغاز کرد.
آیینگی شعر آیینی
این روند رو به رشد در دهه اول انقلاب - بخصوص در دوران دفاع مقدس - به خوبی ادامه داشت تا اینکه با پذیرش قطعنامه و پایان یافتن جنگ تحمیلی، شعر انقلاب دچار رکودی ناخواسته گردید و از تب و تاب افتاد. شاعران آرمان گرای انقلاب نیز که تا پيش از اين در سايه سار امن شعر «دفاع مقدس» روزگار مي گذراندند و با الهام از حماسه آفرينيهای رزمندگان جان بر کف اسلام مضاميني چون «ايثار» و «شهادت» را به مدد طبع سرشار خويش به نظم مي کشيدند، به يک باره در برزخ بي مضموني هبوط کردند و تا مدتي از راه بازماندند. از همین رو نسل دوم و سوم شاعران انقلاب ناگزیر به انتخاب راهی جدید شدند: گروهی در خط مقدم شعر انقلاب ماندند و حسرت زده زبان به اعتراض گشودند، عدهای عاشقانه سرایی را پیشه خود کردند، جمعي با اقتدا به بعضي از شاعران موج زده و تجددگرای قبل از انقلاب، دل به فرم سپردند و به نحلههایی چون «شعر زبان» و «متفاوت سرایی» رو آوردند و گروهی از شاعران نیز برای ایفای رسالت اجتماعی و انسانی خویش «آیینگی» خود را در شعر آیینی به تماشا گذاشتند. انتخابی افتخارآمیز که اگر به درستی از ایفای این رسالت پیامبر گونه برآیند، سعادت و رستگاری دنیا و آخرت را نصیب خواهند برد.
چهرههای ماندگار شعر آیینی
شعر آیینی انقلاب بعد از شکلگیری و در نخستین گامها، با الگوبرداری از شاعران مجاهد و روشن اندیشی چون سید علی موسوی گرمارودی، طاهره صفارزاده، حمید سبزواری، علی معلم دامغانی، محمد علی مجاهدی، سلمان هراتی، سید حسن حسینی، قیصر امینپور، قادر طهماسبی(فرید)، حسین اسرافیلی، و... که به راستی و درستی باید از آنان به عنوان «چهرههای ماندگار» شعر این روز و روزگار نام برد، سرشار از مضامین متعالی انسانی و آموزههای اصیل قرآنی و به دور از هر گونه کژتابیهای مضمونی و اعتقادی بود. شعری متاثر از گفتمان سیاسی - اجتماعی انقلاب اسلامی که جامعه را به «اندیشه ورزی» و «بیداری» فرا میخواند و در مسیر تبلیغ و ترویج گزارههای انسان سازعرفانی و حماسی گام بر میداشت. شاعران آیینی بعد از انقلاب نیز با خلق آثار ادبی فاخر و مانا، نقش مؤثری در غنابخشی به این گونه از ادبیات داشتهاند و امروز نیز این میراث نادر وبیبدیل را با آفرینشها و زایشهای جدید، چون جانِ عزیز گرامی میدارند. امروز با گذشت چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، این مولود خجسته که دوران کودکی و نوجوانی خود را با سربلندی پشت سر گذاشته و با نام «شعر و ادب آیینی» در فضای ادبیات معاصر ایران قامت برافراشته است، به عنوان یک گونه ادبی مستقل و ارجمند، به رسمیت شناخته شده و به همت شاعران مؤمن و دینباور، همچنان در مسیر باروری و بالندگی به راه خود ادامه میدهد.
شعری اصیل و رسالتمند
این واقعیتی ملموس و غیر قابل انکار است که شعر فاطمی نیز همچون دیگر زیرشاخههای شعر آیینی در سالهای اخیر به برکت توصیهها و رهنمودهای راهبردی و دلسوزانه رهبر معظم انقلاب و پیران و پیشکسوتان این عرصه - در دو بُعد کمی و کیفی - روند رو به رشدی داشته است. شاعران و ذاکران اصیل نیز با شناخت فرصتها و تهدیدها و با پالایش ساحت شعر آیینی از تحریفات و خرافات، در پاسداری و صیانت از این سرمایه معنوی گامهای بلندی برداشتهاند.
نسل شاعران انقلاب که با حضور حماسی در کوران حوادث و وقایع سرنوشتساز سالهای انقلاب و دفاع مقدس بالیده بودند، به خاطر برخورداری از معرفت اصیل دینی و آشنایی با سنت و سیره عملی خاندان رسالت(علیهمالسلام) - بخصوص حضرت فاطمه زهرا - و درک حضور عالمان و عارفان کامل و عاملی چون حضرت امامخمینی(ره) و مقام معظم رهبری و همچنین شاگردی در مکتب انسانساز اسلاماندیشان فرهیختهای چون علامه طباطبایی، استاد شهید مطهری، شهید بهشتی، شهید مفتح، و... از صورت دین به سیرت دین راه یافته و حقیقت محمدی(ص) را به راستی و درستی دریافته بودند. از همین رو گفتمان ادبی و دینی آنان، گفتمانی متاثر از فرهنگ علوی و فاطمی و مبتنی بر گزارههای عرفانی و حماسی بود. از این منظر، به جرات میتوان گفت که قرائت معرفت شناسانه از دین و بزرگان دینی و فاصله گرفتن از قرائت تراژیک و ماتمی صرف یکی از وجوه تمایز شعر دینی قبل و بعد از انقلاب است. به خاطر برخورداری از جوهر اندیشه، حکمت و معرفت دینی، بدون هیچ اغراقی شعر اصیل دینی و آیینی ما شعر انقلاب، دفاع مقدس و پایداری است. شعری رسالتمند و اصالتمند و به دور از کژتابیهای مضمونی و اعتقادی که از سرچشمه «قرآن و عترت» آب میخورد. تاکید بر این نکته از آن جهت ضروری است که در سالهای اخیر عدهای با استناد به اینکه کار اصلی شاعر آیینی چیزی جز مدیحهگویی و مرثیهسرایی نیست، اراده کردهاند خرج «شعر آیینی» را از «شعر انقلاب» جدا کنند. بدیهی است که این تفكيك، تبعات جبرانناپذيری براي انقلاب دارد كه كمترين آن انفعال و بي تفاوتي نسبت به مسائل داخلي و جهاناسلام و سرودن شعر خنثي و بيخاصيت است. اگر با این توطئه مقابله نشود، بدون شک شعر آیینی ما در برزخ «سکولاریسم» هبوط میکند و از ایفای رسالت انسانی، اجتماعی و دینی خود که انسانسازی و جامعهسازی است باز میماند. البته در این امر مهم آنچه که مورد نظر است، نه سیاست بازی و سیاستزدگی، بلکه پیروی دقیق و هوشمندانه شاعران و ذاکران آیینی از سیره سیاسی بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری است، نه چیزی کمتر یا بیشتر.
فاطمه(س)، الگوی زن مسلمان
تاثیر شخصیت معنوی حضرت فاطمه زهرا(س) بر شعر انقلاب از زوایای گوناگون قابل بررسی است. شاعران انقلاب برای تبیین و تحلیل جایگاه انسانی زن و بازتعریف نحوه مشارکت و حضور او در عرصههای اجتماعی، و بیشتر از این منظر که حضرت فاطمه(س) میتواند الگویی شایسته برای «زن مسلمان» روزگار ما باشد، به بازشناخت ابعاد مغفولمانده شخصیت جامعالاطراف این بانوی بزرگوار پرداختهاند. یعنی معرفی حضرت زهرا(س) به عنوان یک «اسوه» قابل پیروی، نه یک «اسطوره» ماورایی و ملکوتیِ صرف.
در شعر انقلاب و فاطمی، ویژگیها و فضایل حضرت زهرا(س) در سرفصلهای زیر با زبان شعر مورد تامل و واکاوی قرار گرفته است: خودشناسی و خداشناسی، جلوههای عبودیتوبندگی، انس با قرآن، عشق به نماز، حقیقت امابیهایی، همراهی و همدلی با حضرت رسول اکرم(ص) در پاسداری از نهال نوپای اسلام، مبارزه با خرافات، تحریفات و سنتهای جاهلی، بررسی گفتمان سیاسی - اجتماعی با تحلیل خطبههای حکیمانه و جسورانه حضرت، سیمای علمی حضرت با بررسی و تفسیر روایات به یادگار مانده از حضرت، دشمنشناسی، حقجویی و عدالتخواهی، مظلومنوازی و ظالمستیزی - با تبیین این حقیقت که مادر قیام حسینی و حماسه عاشورا حضرت زهرا بوده است - آزادگی و آزادمنشی، تلاش در مسیر احیای فضیلتهای اخلاقی و کرامتهای انسانی، بازنمایی مهارتهای ادبی و هنری(از جمله فن خطابه، سخنوری و شاعری)، حضور شجاعانه در صحنه دفاع از امامت و ولایت، تلاش در مسیر احقاق حقوق زنان، ترسیم الگوی ازدواج فاطمی و بازنمایی سیمای فاطمه(س) به عنوان یک همسر و مادر نمونه، بررسی مدل تربیتی فاطمی با واکاوی لالاییهای آن حضرت، قناعت و سادهزیستی(زندگی در یک خانه کوچک گِلی کنار مسجد پیامبر)، معرفی فاطمه زهرا به عنوان اسوه صبر و شکیبایی در برابر مصائب(بخصوص برای مادران، همسران و خواهران شهدا)، حجاب و عفاف(رو گرفتن از مرد نابینا)، انفاق و ایثار(که نمونه بارز آن بخشش لباس عروسی به زن فقیر در شب عروسی است)، دستگیری از ایتام و مساکین(حضرت امیر و حضرت فاطمه سه روز روزه گرفتند و هر سه روز، غذای افطار خود را به یتیم، مسکین و اسیر دادند. تا آنجا که خداوند «سوره هل اتی» را در ستایش از این اقدام ایثارگرانه نازل کرد)، و...
با عنایت به تجلیات فاطمی در شعر انقلاب، میتوان گفت که «شعر فاطمی انقلاب» شجره طيبهای است كه ريشه در حقايق و معارف ناب اسلامي و قرآني دارد و از چشمه فياض «حقیقت» و«بصیرت» آب ميخورد. شاعران فاطمی نیز سينه خود را كشتزار محبت و معرفت آل الله (عليهم السلام) قراردادهاند و همواره در طول تاريخ رسالتي پيامبرگونه براي خود قايل بودهاند. رسالت اين شاعران: بيان حقايق و معارف ديني، مبارزه با مظاهر كفر و شرك و نفاق، مقابله با جهل و خرافه و تحریف و بدعت، افشاي مظالم و مفاسد حكومتهای غاصب و نامشروع، به تصويركشيدن مظلوميت خاندان رسالت و ذكر مصايب آنان، مدح و منقبت بزرگان ديني، و در يك كلام «بيدارگری» بوده است.
نمونههای درخشان شعر فاطمی
برای تبیین دایره تاثیرگذاری بانوی کوثر در جان و جهان شعر انقلاب و کاربردیترشدن بحث، آوردن نمونههایی از شعر شاعران شاخص ضروری است.
قیصر امینپور از چهرههای شاخص و ماندگار شعر انقلاب، در شعرهای آیینی خود نگاهی زیبا و معرفت شناسانه به بزرگان دینی دارد. قیصر در غزل فاطمی زیر به شیوهای غیرمستقیم و هنرمندانه، و با بیانی صمیمی و به دور از تکلف، ضمناشاره به فضایل و کرامات کوثر قرآن، از سیمای روشن و نورانی این بانوی بزرگوار پردهبرداری کرده است:
*
صدایی به رنگ صدای تو نیست
به جز عشق نامی برای تو نیست
شب و روز تصویر موعود من
در آیینه جز چشمهای تو نیست
تن جاده از رفتنت جان گرفت
رگ راه جز رد پای تو نیست
مزار تو بیمرز و بیانتهاست
تو پاکی و این خاک جای تو نیست
به تشییع زخم تو آمد بهار
که جز سبز، رخت عزای تو نیست
*
حسین اسرافیلی که در دهه اول انقلاب با «چارپاره»های بدیع و باطراوت خود در کالبد این قالب ادبی روحی دوباره دمید، از آیینی سرایان پرآوازه روزگار ماست. شاعر صاحبنامی که لحن و لهجه چارپارههایش - علیرغم چارپارههای پیش از انقلاب که بیشتر رمانتیک و احساسی بودند - حماسی و برانگیزاننده است. در آیینه چارپارههای غرورآفرین خالق مجموعه شعر«تولد در میدان» میتوان سیمای حماسی و باشکوه بزرگان دینی را به خوبی به نظاره نشست. چنانکه در قاب چارپاره فاطمی زیر، میتوان سیمای نورانی حضرت زهرا(س) را از زاویهای بدیع و امروزین به تماشا نشست. اسرافیلی در این چارپاره از کلیگوییهای رایج و «طبق معمول» در شعر فاطمی فاصله گرفته و به مضمون بدیع و کاربردی «تکریم والدین» پرداخته است:
فاطمه ! كوثر زلال بهشت !
كه تو را مادر پدر خواندند
گاه كفار و گاه اهل نفاق
بارها، بارهات رنجاندند
*
وقتي از كوچههاي مكه، پدر
باز ميگشت خسته و غمگين
روح، آزرده حال كفر قريش
پاي، از سنگ مشركان خونين
*
دست هاي تو، طراوت مهر
خون پاي پيامبر ميشست
چهرهاش را به شوق ميبوسيد
گرد از جامه پدر ميشست
*
عصر تبعيد و شعب بوطالب
كه بلا و شراره ميباريد
همره مادر و كنار پدر
دست تو التيام ميبخشيد
*
در همه عرصههاي سخت و بزرگ
سايه با سايه پدر بودي
شانه با شانه مثل مادر خود
با پدر يار و همسفر بودي
*
دستهاي ظريف و كوچك تو
مرهمي بود زخم آينه را
تو چنان مادر پدر بودي
تا نماند به موج غم، تنها
*
حرمت والدين در دل تو
ريشه در باور و يقينات داشت
گر چه دشمن وقيح بود و پليد
بر شما، پاس حرمتي نگذاشت
*
دستهاي تو التيامآور
چشمهاي تو منتظر بر در
تا بگيري ز دست پيغمبر (ص)
هم كني حفظ حرمت مادر
*
گرچه تو كوثر خدا بودی
ليك در خانه همدل مادر
با تمام مصائبش همراه
با همه ندبههاش، همسنگر
ادامه دارد...