پرسش:
آیا سرنوشت فرد و جامعه با مسئله شانس و بخت و جبر سرنوشت سیاه و سفید، رقم خواهد خورد یا اینکه علل و اسباب دیگری دارد؟
پاسخ:
لزوم شناخت روابط عِلّی و معلولی جهان هستی
متاسفانه این یک طرز تفکر است که در میان بسیاری از مردم شیوع دارد. بدیهی است که اگر بشر اندکی واقع‌بین باشد و روابط علی و معلولی حوادث و قضایای عالم را درک کند، اگر اندکی در مسائل جهان علمی فکر کند، اگر کمی عقل و اندیشه خود را به کمک بخواهد، می‌فهمد که مسئله شانس و بخت و سرنوشت محتوم سیاه و سفید یک خیال و یک توهم شیطانی بیش نیست. نه عقل مسئله شانس و بخت و جبر سرنوشت را به رسمیت می‌شناسد، و نه دین، خداوند احدی را خوشبخت بالذات و بدبخت بالذات نیافریده است. گلیم بخت هیچ‌کس، نه آنچنان سفید بافته شده است که قابل سیاه شدن نباشد و نه آنچنان سیاه بافته شده است که قابل سفید شدن نباشد. گلیم بخت هرکس، همان صفحه روح و آیینه قلب خود او است. این صفحه هم قابل سفید شدن و صیقل یافتن است و هم قابل سیاه شدن و تکدر یافتن، علم و معرفت، ایمان و تقوا، مداومت بر عمل صالح، این صفحه دل را سفید، صیقلی و نورانی می‌کند. جهل، خرافات، تعصبات خشک جاهلی و فسق و فجور، آن را سیاه و تاریک می‌سازد.
رمز نیکبختی و بدبختی فرد و جامعه
قرآن کریم درباره سرنوشت افراد و جوامع و نیکبختی و بدبختی آنها می‌فرماید: ان‌الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم» خداوند اوضاع هیچ فرد و ملتی را عوض نمی‌کند تا اینکه خودشان تغییری در خود ایجاد کنند (رعد - 11) این آیه شریفه رمز پیشرفت و عقب افتادن ملت‌ها را بیان می‌کند. هیچ مردمی و ملتی از بدبختی به خوشبختی نمی‌رسند، مگر اینکه عوامل بدبختی را از خود دور سازند. و برعکس یک ملت خوشبخت را خدا بدبخت نمی‌کند، مگر آنکه خودشان موجبات بدبختی را برای خویش فراهم آورند.
چرا دشمنان بر ما مسلط می‌شوند؟
ما ناله داریم که چرا خدا یک مشت یهودی ژاندارم آمریکا را بر یک میلیارد و هفتصد مسلمان به صورت‌های مختلف نظامی، سیاسی، فکری، اقتصادی مسلط می‌کند؟ چرا اعراب در جنگ پنجم ژوئن 1‍967 از اسرائيل شکست خوردند؟
چرا خداوند مسلمانان را عزت نمی‌دهد؟ چرا قوانین طبیعت را به نفع مسلمانان دگرگون نمی‌کند؟ عصبانی می‌شویم، ناله و دعا و استغاثه می‌کنیم ولی مستجاب نمی‌شود. آری پاسخی که قرآن به ما می‌دهد، همان آیه شریفه است.
خدا قانون خود را عوض نمی‌کند. این ما هستیم که باید خودمان را عوض کنیم. ما غرق در جهالتیم. در فساد اخلاق غوطه‌وریم، هیچ‌گونه وحدت و اتفاق و اجتماع نداریم، اما در عین حال توقع داریم که خدا ناصر و یاور ما باشد! ما برای یک حادثه کوچک هزار قسم شایعه می‌سازیم.
دروغ‌گویی و ناصوابی را شیوه خود قرار داده‌ایم، و از هر فضیلتی تبری جسته، استعفا کرده‌ایم و در عین حال می‌خواهیم بر دنیا هم آقایی و سیادت داشته باشیم! این امکان‌ناپذیر و نشدنی است.
راهکارهای قرآن برای تعالی فرد و جامعه
1- تهذیب نفس
قرآن کریم در سوره الشمس آیات 9 و 10 می‌فرماید: «قد افلح من زکیها، و قد خاب من دسیها» (پس از هفت قسم خداوند) رستگار شد کسی که نفس خود را (از معاصی و گناهان و کارهای زشت) پاکیزه نمود (و رشد داد)، و قطعا (از همه خیرات و نیکی‌ها) نومید و بی‌بهره گشت، کسی که نفس خویش را (به معاصی و گناهان پوشانید. بنابراین اولین برنامه قرآن تهذیب نفس است. تزکیه نفس است. پاکیزه کردن روح و روان از بیماری‌ها، عقده‌ها، تاریکی‌ها، ناراحتی‌ها، انحراف‌ها و بلکه از مسخ شدن‌هاست.
2- پیروی از پیامبر(ص) و شدت با کفار و مهربانی میان خود
قرآن‌کریم در سوره فتح آیه 29 می‌فرماید: «محمد رسول‌الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم» در این آیه شریفه امهات چهره یک جامعه اسلامی ترسیم شده است 1- مسئله اول معیت با پیامبر(ص) و ایمان به آن حضرت است 2- مسئله دوم در مقابل بیگانگان محکم، قوی و نیرومند بودن است 3- مسئله سوم در میان خودشان و رفتار با مسلمان‌ها رحیم، مهربان، دوست و صمیمی هستند. در ادامه آیه شریفه ويژگی‌های رفتاری متعالی و عبادی بیشتری از این افراد بیان می‌شود که موجب رشد، تعالی و تکامل جامع اسلامی را فراهم می‌آورد.