پرسش:
آیا انسان ممکن است در شرایط مختلف زمانی و مکانی و در اوضاع مختلف اجتماعی و موقعیت‌های متفاوت طبقاتی، دارای معیارها و منطق‌های عملی ثابت باشد، یا این که چنین چیزی امکان ندارد و معیارهای انسانی و اخلاقی نسبی است و در شرایط و زمان‌ها و مکان‌های مختلف تغییر می‌کند؟
پاسخ:
در سه بخش قبلی پاسخ به این سوال به مباحثی همچون: نسبیت اخلاق - معیارهای اولیه و ثانویه - معیارها و اصول منفی و باطل شامل: 1- اصل غدر و خیانت 2- اصل عدم تجاوز از حد 3- اصل انظلام و استرحام 4- اصل عدم استفاده از وسیله نامقدس برای رسیدن به اهداف مقدس - معیارها و اصول مثبت و حق شامل: 1- اصل قدرت و اصل اعمال زور 2- اصل سادگی در سبک زندگی و دوری از ارعاب پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
3- اصول و معیارهای ثابت و مثبت دیگر
در این رابطه اصول و معیارهای ثابت وحیانی و عقلانی مثبت دیگری نیز هست که به جهت اطاله کلام از تفصیل آنها خودداری و فقط به‌ عناوین اصلی آنها بسنده می‌کنیم: دفاع از مظلوم و مقابله با ظالم - گرایش به خیر و خوبی و کمال‌طلبی - گرایش به علم و افزایش آگاهی - گرایش به عدالت و تحقق قسط در جامعه - گرایش به حق و حقیقت و پرهیز از باطل و پوچ‌انگاری - گرایش به همنوع و کمک و یاری رساندن به یکدیگر - صداقت، امانت‌داری و وفای به عهد و...
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
از مجموع مطالب ارائه شده می‌توان نتایج زیر را در چند محور جمع‌بندی و ارائه نمود.
1- ارزش‌های انسانی و اخلاقی ریشه در فطرت انسان‌ها دارد، و از آنجا که فطرت در همه انسان‌ها مشترک است، ارزش‌های اخلاقی نیز در همه زمان‌ها و مکان‌ها و انسان‌ها یکسان است و این همان مطلق بودن اصول اخلاقی است.
2- اعتقاد به نسبی بودن اخلاق در واقع خط بطلان کشیدن بر اخلاق است و راه توجیه و فرار از زیربار تکلیف را برای انسان، هموار می‌کند. در عمل نیز مشاهده شده است که طرفداران نسبی بودن اخلاق، ابتدا به عمل دلخواه خود دست می‌زنند، و سپس آن را با نسبی بودن اخلاق توجیه می‌کنند.
3- نسبیت‌گرایی اخلاقی دارای پیامدهای ویرانگر و غیرقابل قبولی است که هر یک به تنهایی برای ابطال آن کافی است. برخی از این پیامدهای مشترک و کلی عبارتند از: 1- سلب مسئولیت در قبال رفتار خود 2- بی‌ثمری احاکم اخلاقی 3- نفی کمال و جاودانگی دین 4- شکاکیت اخلاقی و نرسیدن به حکم مطلق اخلاقی 5- برابری خادمان و خائنان 6- تشجیع و تحریک فاسدان و خلافکاران به انجام عمل خلاف و استمرار آن 7- عدم اعتماد به یکدیگر در روابط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی.
4- مبانی و اصول اولیه اخلاق و خصائص انسانی که منبعث از آموزه‌های عقلانی و وحیانی است به هیچ وجه نسبی نیست بلکه مطلق است و در شرایط زمانی و مکانی مختلف هرگز تغییر نمی‌کند. اما معیارها و شاخص‌های ثانویه اخلاقی و انسانی که معمولاً به حد و اندازه و شدت و ضعف‌ها در شرایط مختلف زمانی و مکانی برمی‌گردد، متغیر و نسبی است.