* منصور پورمحیطی
در مطلب حاضر چیستی سنت‌های پیامبر و اهمیت آن و آثار اطاعت و پیروی از این سنت‌ها و مخالفت با آن براساس آیات قرآن تشریح شده است.
***
سنت و راه و روش پیامبر(ص) در حوزه‌های سه گانه اعتقادی، اخلاقی و احکام عملی، به عنوان سنت‌های الهی مطرح است که مومنان و مسلمانان می‌بایست نسبت به آنها آشنایی یافته و از آنها پیروی کنند.
سنّت و سنّت محمّد (صلى الله علیه وآله) در اصطلاح اصول فقه اسلامی، شامل روش‌های آن حضرت است که در قالب  قول و گفتار یا فعل و عمل یا تقریر و تایید رفتار دیگران، خواه به نحو اصالت باشد یا نیابت، انجام گرفته و در منابع معتبر روایی و حدیثی ضبط شده و از سوی فقیهان بر اساس موازین رجالی و اصولی مورد تایید قرار گرفته است.
از نظر آموزه‌های قرآن، همان طوری که اطاعت از آموزه‌های الهی لازم و ضروری است، اطاعت از سنت‌های قطعی پیامبر(ص) نیز ضروری است(آل عمران، آیه 31؛ حشر، آیه 7)؛ چرا که این اطاعت از سنت‌های نبوی به معنای اطاعت از خدا (آل عمران، آیات 32 و 132؛ نساء، آیات 13 و 14 و 59 و 61 و 64؛ مجادله، آیه 13)، نشانه ایمان به خدا(نساء، آیه 59؛ انفال، آیات 1 و 20 و 24 و 46؛ توبه، آیه 71) و نشانه‌ای از رشد و تعالی انسان (حجرات، آیه 1) است.
بر اساس همین آیات و مانند آنها است که مفسران شیعی و سنی اطاعت از رسول‌الله(ص) را عين اطاعت از خداوند دانسته‌اند؛ چون پيامبر آنچه را خداوند درباره سعادت دنيا و آخرت انسان به او وحى كرده، به ما امر مى كند (تفسير المنار، ج 4، ص 428) و همچنین در این آیات رسول خدا(ص) به صورت مطلق، حجّت خدا قلمداد شده و اين معنا مستلزم حجّيّت هرگونه فعل، قول و تقرير آن حضرت و لزوم پيروى از او است. از همین رو، اطاعت از سنت‌های پیامبر(ص) به معنای اطاعت از رسول‌الله و اطاعت از خدا قلمداد می‌شود.(نگاه کنید: التّفسير الكبير، ج 4، جزء 10، ص 112؛ روح المعانى، ج 4، جزء 5، ص 95)
همچنین از اينكه ظالمان در قيامت، از پيمودن راه‌هاى انحرافى و نپيمودن راه پيامبر، اظهار ندامت کنند، معلوم مى‌شود همه راه‌ها غير از راه پيامبر بيراهه است.(فرقان، آیه 27) چنانکه عدم پیروی از سنت پیامبر(ص) موجب می‌شود تا اعمال صالح نیز تباه شود و ابطال گردد.(محمد، آیه 33)
اینکه پیامبر(ص) موظف و مکلف است تا سنت خویش را تعلیم دهد، خود گواه روشنی بر حجیت و لزوم عمل مطابق آن است(بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164)؛ زیرا بنا بر يك قول، منظور از «رسولاً» پيامبر اسلام و مراد از «الحكمهًْ» سنّت و شرایع اسلامی است. (مجمع البيان، ج 1 - 2، ص 395 و 430؛ الدّرّالمنثور، ج 1، ص 335؛ روح المعانى، ج 1، ص 609؛ التّفسير الكبير، ج 2، جزء 4، ص 123 و 59؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى، ج 2، جزء 2، ص 131؛ الكشاف، ج 1، ص 436؛ فتح القدير، ج 1، ص 399)
همچنین از آیه 143 بقره دانسته می‌شود سنت پیامبر(ص) برای همگان حجت است نه برای مومنان فقط؛ زیرا «عليكم شهيداً» يعنى حجّت بر شما است. (مجمع البيان، ج 1 - 2، ص 416)
از ویژگی‌های سنت محمد(ص) این است که قابل فهم برای همگان است و به سبب رسایی و شیوایی و دلالت مطابقی دیگر نمی‌توان‌اشکالی در آن ایجاد کرد و یا شک و تردیدی در دل عامل افکند.(نور، آیه 54؛ تغابن، آیه 12)
آثار اطاعت از سنت و سیره رسول‌الله(ص)
کسانی که به حکم الهی و قرآنی، از پیامبر(ص) و سنت‌های وی در ساحت‌های اعتقادی، اخلاقی و عملی بر اساس بهره مندی از روش‌های قول و فعل و تقریرات آن حضرت(ص) اطاعت می‌کنند، از آثار و برکات این اطاعت بهره مند می‌شوند. مهم‌ترین این آثار بر اساس آیات قرآن عبارتند از:
1. اصلاح و آشتی اجتماعی: اطاعت از پیامبر(ص) و سنت‌ها و سیره‌های آن حضرت(ص) موجب می‌شود تا اختلاف از میان برود و صلح و آشتی میان افراد اجتماع برقرار گردد. در حقیقت سنت‌های پیامبر(ص) خود عاملی مهم در اتحاد و وحدت مسلمین و رهایی از هر گونه جنگ و جدال و درگیری میان فردی یا میان گروهی است.(انفال، آیه 1)
2. ایمنی از اختلافات: اطاعت از پیامبر(ص) و سنت‌های وی نه تنها موجب حل مشکلات اجتماعی است، بلکه موجب امنیت اجتماعی و ایمنی از هر گونه اختلاف است؛ در حقیقت اطاعت از سنت‌های آن حضرت(ص) موجب ایمنی اجتماع از هر گونه ورود به اختلافات است و به عنوان یک مانع اجتماعی عمل می‌کند و اجازه نمی‌دهد تا اختلافاتی ایجاد شود.(آل عمران، آیه 103) باید توجه داشت که حبل الله در آیه شامل قرآن و پیامبر(ص) و عترت است؛ بنابراین، اعتصام و تمسک به حبل الله می‌تواند عاملی اساسی در وحدت امت و رهایی از هر گونه اختلافات و جنگ و درگیری باشد.(نگاه کنید: الميزان، ج 3، ص 369)
3. کسب تقوای الهی: فلسفه آفرینش انسان و جن،عبادت و بندگی خدا (ذاریات، آیه 56) از طریق شرایع آسمانی در راستای کسب تقوای الهی است.(بقره، آیه 21) از نظر آموزه‌های قرآن، سنت‌های پیامبر(ص) بخش اساسی از شریعت اسلام است که عمل بدان موجب کسب تقوای الهی می‌شود.(انعام، آیه 153؛ انفال، آیه 1)
4. حل اختلافات: سنت‌های پیامبر(ص) همان طوری که نقش دافعه دارد و اجازه نمی‌دهد تا اختلافی در میان امت ایجاد شود، همچنین به عنوان رافعه می‌تواند مشکلات و اختلافات موجود را حل و فصل نماید. از همین رو در آیات قرآن سنّت و سیره پیامبر، به عنوان مرجعى براى حلّ اختلافات و منازعات مطرح شده است.(نساء، آیات 59 تا 61 و 105) باید توجه داشت که منظور از «فردّوه الى اللّه و الرّسول» در آیه، همان كتاب خدا و سنّت رسول اكرم(ص) است که می‌بایست برای حل مشکلات و اختلافات به آن مراجعه کرد. (مجمع البيان، ج 3 - 4، ص 100؛ كشف الاسرار، ج 2، ص 563)
5. حیات معنوی: انسان موجودی مرکب از ماده و معنا است و می‌بایست به گونه‌ای عمل کند تا تامین‌کننده هر دو بعد انسانی خود باشد. از نظر آموزه‌های قرآن، اطاعت و پیروى از سنّت پیامبراکرم موجب حیات معنوى مؤمنان می‌شود.(انفال، آیه 24)
6. رحمت الهی: برخورداری از رحمت خاص الهی نیازمند حرکت درست در مسیری است که خدا در قالب اسلام بیان کرده است. از همین رو اطاعت و پیروی از سنّت پیامبر، موجب برخوردارى از رحمت الهى خاص می‌شود که انسان‌ها طالب آن هستند.(آل عمران، آیات 31 و 132؛ توبه، ایه 71؛ نور، آیه 56؛ حجرات، آیه 14)
7. رستگاری و پیروزی: دستیابی به پیروزی عظیم و رستگاری ابدی در گرو اطاعت از سنت‌های اسلامی است که در سنت‌های پیامبر(ص) خودنمایی می‌کند. مراعات حدودی که در قالب سنت‌های پیامبر(ص) بیان شده دستیابی به فوز عظیم را فراهم می‌آورد.(نساء، آیه 13؛ احزاب، آیه 71)
8. رهایی از افکار جاهلی و خرافات: پیامبر(ص) عقل کامل و مکمل است و عقلانیت در تمامی ابعاد وجودی و رفتاری ایشان موج می‌زند. اگر کسی بخواهد از افکار جاهلی و خرافات بی‌پایه علمی و عقلی رهایی یابد، می‌بایست سنت‌های پیامبر(ص) را سرمشق زندگی خویش قرار دهد و با تصدیق عملی به آن دست یابد(مائده، آیات 103 و 104)؛ زیرا منظور از «والرّسول» در آیه، تصديق و اقتدا به پيامبر اسلام در افعال او است که همان سنت‌ها و سیره عملی او را تشکیل می‌دهد. (مجمع البيان، ج 3 - 4، ص 391)
9. فرجام نیک و سعادت: اطاعت از سنّت پیامبر، همان طوری که موجب رهایی از اختلاف بلکه دفع اختلافات و نزاع‌ها از امت می‌شود، همچنین در پى‌دارنده فرجام نیک و سعادت دنیوی و اخروی آنان است.(نساء، آیه 59)
10. محبت خدا: از نظر آموزه‌های وحیانی، پیامبر(ص) حبیب الله است. دستیابی به مقام محبت و اینکه شخص محبوب خدا شود، در گرو اطاعت از پیامبر(ص) و سنت‌ها و سیره‌ آن حضرت (ص) است. (آل عمران، آیات 31 و 32)
11. مغفرت و آمرزش گناهان: گناه موجب دوری از خدا و عامل شقاوت و مانع دستیابی انسان به سعادت است؛ بنابراین لازم است تا انسان از گناهان و آثار آن در امان ماند. از جمله مهم‌ترین راه‌های رهایی از آثار و پیامدهای گناه، اطاعت از رسول‌الله (ص) و سنت‌ها و سیره آن حضرت(ص) است که موجب جلب محبت الهی و مغفرت و آمرزش گناهان از سوی خدا می‌شود.(آل عمران، آیه 31؛ حجرات، آیه 14) باید توجه داشت که مراد از «اتّبعونى» در آیه 31 سوره آل عمران، همان سنّت رسول اكرم است. (الكشاف، ج 1، ص 353؛ الدرالمنثور، ج 2، جزء 3، ص 179)
12. نجات از دوزخ: انسان همان طور که آرزوی دستیابی به سعادت و بهشت را دارد، نگران و هراسان از دوزخ و آتش آن است. از نظر آموزه‌های قرآن، اطاعت و پیروى از سنّت پیامبراکرم(ص)، عامل نجات بخش آدمى از آتش دوزخ است.(آل عمران، آیات 131 و 132؛ احزاب، آیه 66)
13. نجات از گمراهی: انسان در جهان همواره در شرایطی قرار دارد که موجبات گمراهی او را فراهم می‌آورد. برای رهایی از گمراهی، پیروی از سنت‌های پیامبر(ص) لازم و ضروری است.(آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2) البته این تفسیر و برداشت بر اساس این نکته است که مقصود از «الحكمهًْ» سنّت پيامبر است.(الكشاف، ج 1، ص 436؛ فتح القدير، ج 1، ص 399؛ الجامع لاحكام القرآن، قرطبى، ج 18، ص 92؛ مجمع البيان، ج 9 - 10، ص 429)
14. هدایت: همه موجودات از هدایت فطری و تکوینی برخوردارند (طه، آیه 50)؛ اما انسان‌ها افزون بر هدایت تکوینی از هدایت تشریعی نیز بهره می‌برند. از نظر قرآن، بهره مندی از هدایت‌های تشریعی که دارای مراتب تشکیکی نیز است، مبتنی بر اطاعت از خدا و رسول‌الله (ص) و سنت‌های آن حضرت(ص) است.(اعراف، آیه 158) باید توجه داشت که جمله «اتّبعوه» دليل بر اين است كه اقتدا به رسول اللّه در هر فعلى واجب است، مگر آن مواردى كه با دليل خاصّ، ويژه عمل پيامبراكرم باشد.(التّفسير الكبير، ج 5، جزء 15، ص 386) به هر حال از نظر قرآن، هدایت به صراط مستقیم، در پرتو پیروى از سنّت پیامبراست و انسان تنها از این راه می‌تواند در صراط مستقیم هدایت الهی به کمال دست یابد.(آل عمران، آیه 101)
15. همنشینی و رفاقت با نیکان: همنشینى با پیامبران، صدّیقان، شاهدان اعمال و صالحان در بهشت، از آثار پیروى از سنّت محمّد(ص) است که در قرآن بر آن تاکید شده است.(نساء، آیه 69) در حقیقت اگر انسان بخواهد اهل بهشت باشد و از سعادت ابدی و اخروی در کنار نیکان برخوردار شود، می‌بایست اطاعت از پیامبر(ص) و سنت‌ها و سیره آن حضرت(ص) را در دستور کار زندگی خود قرار دهد.
16. بهشت: اطاعت و پیروى از سنّت رسول اکرم(ص)، عامل ورود به بهشت است.(نساء، آیه 13؛ فتح، آیه 17)
17. حفظ اعمال صالح: پیروى از سنّت پیامبراکرم(ص)، موجب حفظ اعمال و بهره‌مندی از پاداش آنها خواهد شد.(حجرات، آیه 14؛ الميزان، ج 18، ص 329)
آثار مخالفت با سنت رسول‌الله(ص)
همان‌طور که اطاعت و پیروی از سنت پیامبر(ص) موجب برکات دنیوی و اخروی و نیز مادی و معنوی است؛ همچنین مخالفت با سنت و سیره پیامبر(ص) آثاری دارد که از جمله مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1. ندامت: پشیمانى ستمگران در قیامت از پیروى نکردن از سنت پیامبردر دنیا خود بیانگر این معنا است که راه درست سعادت دنیوی و اخروی در گرو پیروی از سنت است.(فرقان، آیه 27)
2. حبط اعمال صالح: تخلّف از سنّت پیامبر(ص)، موجب نابودی اعمال صالح و عدم ‌بهره‌مندی از آثار و برکات آن خواهد بود.(محمد، آیه 33)
3. خروج از ولایت الهی: ولایت تنها مختص خدا است و مظاهر وی به عنوان مظهریت از ولایت الهی برخوردار خواهند شد. از نظر قرآن کسی که در ولایت الله نباشد، در ولایت طاغوت است؛ بنابراین، اطاعت و پیروی از سنت الهی به معنای بقا در ولایت الهی خواهد بود و تخلف و مخالفت با آن به معنای خروج از ولایت الهی و دخول در ولایت طاغوت است.(نساء، آیه 115)
4. سقوط از مقام انسانیت: اگر کسی بخواهد در مقام انسانیت باقی بماند باید در صراط مستقیم الهی باشد که اطاعت از خدا و رسول‌الله(ص) جلوه‌های این بقا است. از نظر قرآن، نافرمانى و مخالفت با سنّت پیامبر اسلام ، موجب قرار گرفتن در زمره بدترین جنبندگان و سقوط از مقام انسانی خواهد بود.(انفال، آیات 20 و 22)
5. شرمساری: کسانی که به اطاعت از پیامبر(ص) و سنت‌های وی می‌پردازند، در دنیا و آخرت عزیز و عزتمند خواهند بود؛ اما مخالفان با پیامبر(ص) و سنت‌های وی در دنیا و آخرت شرمسار و سرافکنده می‌شوند و این سرافکندی و ذلت در آخرت بیشتر از دنیا نمود خواهد داشت.(نساء، آیه 42) در این آیه از مخالفت با پيامبر، به عنوان عصيان تعبير شده است. این تعبیر شاهد بر اين است كه مراد از آن، نافرمانى دستورهای پيامبراكرم است، یعنی همان دستورهایی كه از مقام ولايت او صادر شده، نه نافرمانى از خداوند در احكام شريعت.(الميزان، ج 4، ص 356) بنابراین، لازم است تا از هر دستور و فرمان پیامبر(ص) در مقام رهبری و پیامبری اطاعت شود و تفکیک میان این دو مقام می‌تواند آسیب‌زا باشد.
6. کفر: از نظر آموزه‌های قرآن، کفر تنها به معنای مخالفت با خدا و توحید نیست، بلکه حتی مخالفت با سنت‌های پیامبر و دستورهایش در حوزه رهبری می‌تواند به کفر شخص بینجامد. پس مخالفان با سنت‌های پیامبر(ص) از کافران خواهند بود(آل عمران، آیه 32؛ نور، آیه 47)؛ زیرا «طاعت رسول» يعنى فرمانبر امر او باشد و به نهى او باز ايستد و به آنچه او حكم مى كند و به قضايى كه مى راند، تسليم باشد. (المیزان، ج 15، ص 145؛ روح‌المعانى، ج 10، جزء 18، ص 285)
7. محرومیت از محبت خدا: همان طوری که اطاعت از پیامبر(ص) و سنت‌هایش موجب محبوبیت در نزد خدا است، مخالفت با آن به معنای محرومیت از محبت خدا خواهد بود(آل عمران، آیات 31 و 32)؛ زیرا اختصاص ذكر پيامبر(ص) به اعراض از وى، بيانگر اين نكته است كه افراد اعراض كننده، حالت نفاق دارند كه در ظاهر، به ايمان تظاهر دارند، ولى در عمل، اعراض مى‌كنند. (المیزان، ج 4، ص 403)
8. نفاق: مخالفت و رویگردانى از سنّت پیامبراکرم(ص)، نشانه نفاق و دورویى در مخالفان است.(نساء، آیات60 و 61)