*فریده شریفی
در آخرین روزهای سال 97، بارش شدید باران و طغیان رودخانه‌ها باعث به‌وجود‌آمدن سیلاب در استان‌های مازندران و گلستان شد. شدت سیل به‌حدی بود که بسیاری از روستاهای این دو استان شمالی کشور که انتظار می‌رفت پذیرای مسافران نورزوی باشد دچار آبگرفتگی شد و ساکنان این روستاها مجبور به تخلیه روستاهای خود شدند. در سایر مناطق و استان‌های کشور نیز افزایش نزولات آسمانی و جاری‌شدن سیل منجر به تخریب روستاها، شهرها و برجای گذاشتن خسارات انسانی و مالی فراوان شد، به‌نحوی که بسیاری از روستائیان و شهروندان مجبور به ترک خانه خود شدند و در مناطق نسبتاً امن سکنی گزیدند، اما به راستی چرا این روزها که می‌توانست روزهای شاد و مفرحی برای مردم باشد و با شروع و تغییر فصل، مردم به استراحت و تفریح بپردازند این‌گونه شد و بیش از 20 استان کشور دچار آبگرفتگی و سیل شدند؟ آیا امکان پیشگیری و مواجهه با این بلایای طبیعی وجود نداشت؟!
با اینکه بلایای طبیعی خارج از کنترل انسان به‌نظر می‌رسند ولی خسارات و آسیب‌های ناشی از آنها به طور چشمگیری قابل کنترل  است. این موضوع ارتباط مستقیمی با عملیات پیش‌گیرانه توسط انسان دارد. به طور مثال افزایش پوشش گیاهی و حفاظت و حراست از جنگل‌ها نقش مهمی در جلوگیری از تخریب شهرها توسط سیلاب دارد یا استحکام ساختمان‌ها، خسارات ناشی از زلزله را به حداقل می‌رساند.
با توجه به اینکه از ابتدای شکل‌گیری تاریخ بشریت، بلایای طبیعی به طرق گوناگون جان انسان‌ها را در سراسر جهان گرفته‌اند سه شماره گزارش را به این مسئله اختصاص خواهیم داد، با درنظر گرفتن این مسئله که این گزارش‌ها مسلماً اولین گزارش‌ها درباره بلایای طبیعی نخواهد بود و آخرین آنها نیز نخواهد بود اما با توجه به فاجعه عظیمی که در روزهای اخیر در مناطق مختلف کشور به‌وقوع پیوسته توجه به بلایای طبیعی، راه‌های کنترل آن و کاهش خسارت‌های مالی و جانی از اهمیت بسیاری برخوردار است و شایسته توجه بیشتری از سوی رسانه‌ها است.
بلایای غیرقابل پیش‌بینی
بلایای طبیعی به مجموعه‌ای از حوادث زیانبار گفته می‌شود که منشأ انسانی ندارند این حوادث معمولاً غیرقابل پیش‌بینی بوده یا حداقل از مدت‌ها قبل از آن نمی‌توان وقوع آنها را پیش‌بینی کرد.
زلزله، سیل، طوفان، گردباد، سونامی، تگرگ، بهمن، افزایش شدید درجه حرارت، خشکسالی، آتشفشان و... نمونه‌هایی از بلایای طبیعی هستند، برخی از بلایای طبیعی ناشی از عملکردهای انسانی و دخالت در اکوسیستم طبیعی محیط زیست هستند مانند بلایای ناشی از آلودگی هوا، گرم‌شدن زمین و همچنین سیل ناشی از تخریب جنگل‌ها و پوشش‌های گیاهی مناطق مختلف به دست انسان‌ها و وقوع برخی دیگر ناشی از دخالت ما انسان‌ها نیست و ناخواسته و ناگهانی اتفاق می‌افتد مانند آتشفشان، سونامی و... تحقیقات نشان می‌دهد که آمار بلایای طبیعی در سال‌های اخیر افزایش یافته و تعداد جان‌باختگان، آسیب‌دیدگان و خسارت‌های مالی آنچنان افزایش یافته که خطر جدی برای حیات بشری به‌وجود آورده است اما آیا به راستی نمی‌توان این آمار را کاهش داد و با دخالت‌های انسانی مسیر وقوع بلایای طبیعی را به جای افزایش، کاهش داد؟
این سوالی است که با «ملیکا هوشمند» کارشناس ارشد زیست‌شناسی به بحث و گفت‌وگو می‌گذاریم. وی در پاسخ به این سوال می‌گوید: «انسان‌ها از همان ابتدای خلقت با حوادث طبیعی روبه‌رو بوده‌اند و پیشرفت‌های دانش و تکنولوژی نیز نتوانسته بلایای طبیعی را به تأخیر بیندازد و از تعداد آنها کم کند اما مدیریت بحران، آموزش‌های لازم به مردم، برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های مناسب مسئولین و دست‌اندرکاران می‌تواند اثرات مخرب و فاجعه‌آمیز بلایای طبیعی را کاهش دهد و رنج و اندوه انسان‌ها در این زمینه را بکاهد.»
وی اضافه می‌کند: «مسئولین پیش از این اعلام کرده بودند که ایران مقام دهم حوادث دنیا را دارد و بیشتر از سایر کشورها در معرض زلزله، سیل و بلایای طبیعی دیگر قرار دارد اما به راستی تاکنون چه پیشگیری‌ها، چه برنامه‌ریزی‌ها و چه اقداماتی برای کاهش خسارات جانی و مالی حاصل از بلایای طبیعی درنظر گرفته شده است و چه اقداماتی در حوزه مدیریت بحران صورت گرفته است. با توجه به اینکه شهرهای پرجمعیت و روستاهای متعددی در مسیر سیلاب‌ها و مناطقی که خطر بلایای طبیعی دارند قرار گرفته‌اند آیا اقدامات لازم برای مدیریت این بحران‌ها درنظر گرفته شده است. به ویژه آنکه از وقوع زلزله استان کرمانشاه حدود دوسال می‌گذرد و هنوز شهروندان بسیاری در چادرها یا کانکس‌ها زندگی می‌کنند و شهرها به حالت اولیه خود بازنگشته است.»
این کارشناس خاطرنشان می‌کند: «اکنون نیز با شدت‌گرفتن سیلاب در استان‌های مختلف شهرها و روستاهای زیادی تخریب و تخلیه شده‌اند و به نظر نمی‌رسد که دیگر این مناطق به حالت اولیه بازگردند و قابل سکونت شوند به همین دلیل با عملیات پیشگیرانه باید نهایت تلاش را به‌عمل آورد تا از وقوع بلایای طبیعی جلوگیری شود. مسلماً از وقوع زلزله، آتشفشان، یخبندان، رعدوبرق، خشکسالی و... نمی‌توان جلوگیری کرد اما با ساختن بناهای محکم و مقاوم می‌توان خسارات ناشی از زلزله را به حداقل رساند، یا با حفاظت از محیط‌زیست و پوشش گیاهی می‌توان از ایجاد بستر مناسب برای ایجاد سیلاب جلوگیری کرد. خاکبرداری‌های بی‌رویه و غالباً غیرقانونی در محیط زیست، از میان بردن تپه‌ها، جنگل‌ها و پوشش‌های گیاهی موجب سرازیرشدن سیل به مناطق کم‌ارتفاع و دشت‌های مسطح می‌شود و از آنجا که غالب شهرها و روستاها در دشت‌ها و مناطق صاف و مسطح ساخته شده‌اند خطرات جبران‌ناپذیری برای ساکنان این مناطق به وجود می‌آید.»
به گفته این کارشناس، بلایای طبیعی علاوه بر تخریب محیط زیست و خسارات جانی فراوانی که به همراه دارد از نظر اقتصادی نیز بسیار زیانبار است و بار عظیم مالی و اقتصادی بر دوش دولت و مردم می‌گذارد چرا که هزینه‌هایی که باید صرف بهداشت، توسعه، پیشرفت و تأمین نیازهای اقتصادی و اجتماعی مردم شود باید صرف جبران خسارت‌های سیل و یا زلزله شود. به همین دلیل با اقدامات و برنامه‌ریزی‌های لازم باید علاج واقعه را قبل از وقوع انجام داد و آموزش‌های لازم به مردم داده شود تا خانه‌های خود را محکم بسازند و از تخریب محیط زیست جدا خودداری کنند و از مسئولین هم انتظار می‌رود که بر روند ساختمان‌سازی نظارت بیشتری داشته باشند و در مورد حفظ محیط زیست هم اقدامات لازم را انجام دهند.
ترس از بلایای طبیعی
زلزله، سیل، طوفان، رعد و برق، یخبندان و... هر کدام می‌تواند جان و مال مردم را تهدید کند اما برای مقابله با این تهدیدات باید چه کار کرد و چه اقداماتی انجام داد؟
خانمی که خود را «رادمنش» معرفی می‌کند در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «بلایای طبیعی معمولا قابل پیش‌بینی نیستند اما با آمادگی، برنامه‌ریزی و تمهیدات مناسب می‌توان زیان‌های حاصله از این بلایا را کاهش داد به این ترتیب در هنگام مواجهه با این حوادث می‌توان بهتر تصمیم گیری کرد و اقدامات لازم را انجام داد.»
وی اضافه می‌کند: «از قدیم می‌گفته‌اند که علاج حادثه را قبل از وقوع باید کرد، به همین دلیل هم مردم و هم مسئولین باید برنامه‌ریزی‌های لازم را برای کاهش خسارات بلایای طبیعی به انجام برسانند. به طور مثال مردم باید آموزش لازم را فرا گیرند تا با حفاظت از محیط زیست، مراتع و جنگل‌ها به تخریب پوشش گیاهی مبادرت نکنند، در جنگل‌ها آتش روشن نکنند، به قطع درختان مبادرت نکنند و کلیه کارها و اقدامات لازم را برای حفاظت از جنگل‌ها به کار گیرند، در هنگام وقوع بلایای طبیعی هم بر ترس و وحشت خود غلبه کنند و به مکان‌هایی امن و مطمئن بروند تا خسارت‌های جانی به حداقل برسد.»
وی همچنین می‌گوید: «مسئولین هم باید برای حفاظت از محیط زیست، پوشش گیاهی، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، سدسازی، جاده‌سازی‌های مناسب، سیل‌بندها و... اقدامات مناسبی انجام دهند تا به هنگام وقوع حوادث طبیعی آشفته و دستپاچه عمل نکنند و خسارات را کاهش دهند.»
این خانم شاغل که در یک تولیدی لباس بچه‌گانه مشغول به کار است با اشاره به وقوع سیلاب اخیر در کشور می‌گوید:‌«متأسفانه سیلاب در کشور ما بار دیگر مردم و مسئولین را غافلگیر کرد و خسارات مالی وجانی که به مردم وارد کرد به هیچ وجه فراموش شدنی و قابل اغماض نیست و تعطیلات سال جدید به کام مردم تلخ و مصیبت‌بار شد، در حالی که اگر سیلاب‌های چند ساله اخیر کشور تجربه شده بود نباید اکنون شاهد این همه خسارات و ضرر‌های مادی و انسانی می‌شدیم.»
وی تصریح می‌کند: «هر یک از حوادث و بلایای طبیعی برای مردم کشور می‌تواند عواقب طولانی به همراه داشته باشد بنابراین همه آحاد مردم اعم از مسئولین گرفته تا مردم باید نهایت تلاش خود را برای کمک به مردم سیل‌زده به کار گیرند تا پیامدهای این سیل ویرانگر بیش از این خرابی به بار نیاورد.»
خانم رادمنش می‌گوید: «من و همکارانم در تولیدی خود بخشی از درآمدمان را کنار گذاشته و مقادیر قابل توجهی هم پوشاک بچه‌گانه برای مناطق سیلزده ارسال کردیم و امیدوارم دیگر شهروندان نیز به این مسئولیت خطیر کمک‌رسانی توجه کنند و همان طور که برای کمک به مردم زلزله‌زده استان کرمانشاه سنگ تمام گذاشتند برای مردم سیل‌زده استان‌های خوزستان، لرستان، گلستان نیز نهایت تلاش خود را انجام دهند تا این مردم حادثه‌دیده بدانند که در هر شرایطی هم‌وطنانشان از آنها حمایت می‌کنند و تنها نیستند.»
نباید فراموش کرد که اگر در جامعه حادثه یا بلایی روی بدهد تنها برای ساکنان یک منطقه روی نداده است و تمام مردم متحد و همراه و همگام باید در کمک‌رسانی به هم‌وطنانشان پیش‌قدم باشند و به ارائه کمک بپردازند، ممکن است امدادرسانان بلافاصله در محل وقوع حادثه حضور پیدا نکنند بنابراین همراهی و کمک مردم می‌تواند بسیار ضروری و حیاتی باشد.
بررسی داده‌های مربوط به بلایای طبیعی در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که سالانه حدود 130 هزار نفر در اثر بلایای طبیعی در جهان جان خود را از دست می‌دهند و حدود 4 میلیون نفر نیز مجروح و معلول می‌شوند با توجه به اینکه ایران نیز یکی از بلاخیزترین کشورها در جهان است مدیریت بحران و کاهش خطر بلایای طبیعی همواره موضوعی چالش‌برانگیز است و همکاری و همراهی مردم، مسئولین و نهادهای ذی‌ربط برای مقابله با پیامدهای ناشی از این حوادث ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.