محمد مهدی رشادتی
امام جواد(ع) فرمود: افضل العباده الاخلاص، برترین عبادت، اخلاص است. (میزان‌الحکمه، ج 2، ص 643)
آیت الله مشکینی می‌نویسد: عبادتی که در آن اخلاص باشد، برترین عبادت محسوب می‌شود. یا اینکه خود اخلاص نیت (صرف‌نظر از عمل) عبادت قلبی قلمداد می‌شود که فضیلت و ثواب خاصی دارد.
ویژگی عبادت خالصانه
اخلاص صفتی است مربوط به نیت، نیت همان هدف و منظوری است که انسان قبل از عمل آن را در ذهن خود در نظر می‌گیرد و سپس او را بر انجام عمل وامی‌دارد. مثلا اگر از نجار بپرسند این چوب‌ها را برای چه می‌خواهی؟ پاسخ می‌دهد: برای ساختن صندلی. نیت از ارکان اصلی عبادت است. یعنی شرط صحیح بودن هر عبادتی مثل نماز و روزه و.. این است که فقط برای خدا انجام شود. در این صورت عبادت خالصانه و به تعبیر امام(ع) برترین عبادت به شمار می‌رود. اما اگر عبادت، هم برای خدا و هم برای غیر خدا باشد، عبادت خالصانه نبوده بلکه آمیخته با شرک شده است. به طوری که اگر غیرخدا را در اثرگذاری مستقل فرض کنیم، عبادت کاملا باطل است و اگر غیرخدا را در اثرگذاری مستقل ندانستیم، عبادت صحیح است اما از پایین‌ترین مراتب اخلاص برخوردار خواهد بود.
امام عسگری(ع) فرمود: اگر همه دنیا را یک لقمه کنم و آن را در دهان کسی که خدا را خالصانه می‌پرسند، بگذارم، باز هم خود را در حق او مقصر می‌دانم. زیرا خدا به صورت‌ها و اعمال ظاهری نمی‌نگرد بلکه به دل‌ها نگاه می‌کند. (درس‌هایی از اخلاق، ص 69-72)
بالاترین مرتبه اخلاص
اخلاص ضد ریا است. یعنی همه کارها اعم از واجبات و مستحبات و... باید برای خدا و به خاطر خدا و به تعبیر قرآن «لوجه الله» باشد. (نساء/ 9) و بالاترین مرتبه اخلاص آن است که در عمل، قصد عوضی و پاداشی اصلا نداشته باشد، نه در دنیا و نه در آخرت. همچنین پایین‌ترین مرتبه اخلاص آن است که در عمل، قصد رسیدن به پاداش و نجات یافتن از عذاب جهنم داشته باشد. (معراج السعاده، ص 527-528) برای روشن شدن انگیزه‌های غیرالهی فرض کنید: بنده فلان چیز را انفاق کردم. چرا؟ برای اینکه: دلم سوخت، برای سلامتی، از بخشیدن لذت می‌برم، عذاب وجدان نگیرم، برای طول عمر، برای اینکه از من تشکر و قدردانی کنند، برای اینکه از من تعریف و تمجید نمایند، برای حفظ آبرو، برای روز مبادا که به من نیز کمک کنند، برای ترس از جهنم، برای اینکه بهشت بروم، در عوض برایم دعا کرده و یا قرآن بخوانند! برای رسیدن به مقامات معنوی مثل کرامت، برای عوض گرفتن از خدا در امور شخصی دنیایی و آخرتی مانند خانه، شغل، نعمت‌های بهشتی.
اگر دقت بکنیم همه موارد یاد شده خوب است اما هیچ‌کدام خالص برای خدا نیست. علی(ع) و اهل بیت او سه روز پیاپی وعده افطاری خود را با آنکه نیاز داشتند به مستمند و یتیم و اسیر می‌بخشند و در دل خود می‌گویند: ما فقط برای رضای خدا شما را اطعام می‌کنیم و هیچ پاداش و سپاسی نمی‌خواهیم. (نساء 9-8)
 نقل می‌کنند: عالمی از نجف می‌آمد. سر راه به قهوه‌خانه‌ای رسید. دید که عده‌ای مشغول نوشیدن شرابند. او عصبانی شد و با عصایش شیشه‌های شراب را شکست. یکی از آنان شعری چنین گفت:
شیخ نجفی شکست پیمانه می
گردید بساط عیش ما یکسره طی
گر بهر خدا شکست پس وای به ما
گر بهر ریا شکست پس وای به وی
شیخ رجبعلی خیاط می‌گفت: من همیشه بعد از نماز امام زمان، یا نماز جعفر طیار و.. حاجتی از خدا می‌خواستم. یک بار گفتم هیچ حاجتی نمی‌خواهم و برای خود خدا نماز می‌خوانم. همان شب در خواب به او گفتند: چرا دیر آمدی؟ باید سی سال پیش به این فکر می‌افتادی. حالا بعد از یک عمر نماز خواندن تازه نماز بدون مزد و پاداش از ما می‌خوانی. (طریق وصل، ص 62)
اگر کسی پیش مرحوم رجبعلی خیاط می‌آمد و می‌گفت: از ریاضتم نتیجه نمی‌گیرم. پاسخ می‌داد: شما برای نتیجه، کار کرده‌اید. این مکتب نتیجه نیست، بلکه مکتب محبت و خداخواهی است. (کیمیای محبت، ص 161)
مرحوم حاج ملا هادی سبزواری به اتفاق عده‌ای از دوستان برای عیادت بیماری می‌رفت. نزدیک منزل بیمار که رسید، برگشت و نرفت. پرسیدند: آقا چرا برمی‌گردی؟ گفت: به قلبم خطوری کرد که بیمار وقتی مرا ببیند، از من خوشش خواهد آمد و در دل خواهد گفت: سبزواری چه انسان والا و بزرگی است که به عیادت من آمده است. حالا برمی‌گردم تا هنگامی که اخلاص اولیه را پیدا کنم و تنها برای خدا به عیادتش بیایم. (پرتو سخن تاریخ 92/6/27)
تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن
که خواجه خود روش بنده‌پروری داند (حافظ ص 313)