طرح تحول نظام سلامت از اردیبهشت ۱۳۹۳ با دو هدف اصلی افزایش دسترسی و افزایش عدالت در ارائه‌ کالاها و خدمات سلامت، آغاز و دستورالعمل آن به دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور ابلاغ شد. با اجرای این طرح، علاوه‌بر محافظت مالی از مردم در برابر هزینه‌های سلامت، ارتقای کیفیت خدمات درمانی در بخش‌های بستری بیمارستان‌های دولتی مد نظر قرار گرفت.
اهداف این طرح به ترتیب در چهار گام «بهبود دسترسی، استطاعت پذیری و کیفیت درمان»، «توسعه خود مراقبتی»، «واقعی‌سازی تعرفه‌ها» و «تحول در آموزش پزشکی» پیگیری شد.
پس از گذشت چهار سال از به اجرا در آمدن طرح تحول نظام سلامت ایران نظرات و تحلیل‌های زیادی در دفاع و رد نتایج این طرح وجود دارد. در پژوهشی که در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام شده (نتایج آن در آخرین شماره‌ دوماهنامه‌ «پایش» وابسته به پژوهشکده‌ علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی، منتشر شده است) و طی آن با ۱۷ نفر از خبرگان بخش‌های مختلف حوزه‌ سلامت شامل بخش‌های مختلف حاکمیتی و سیاست‌گذاری، مدیریتی، دانشگاهی، بیمه، پزشکان، صنعت و تجارت و سازمان‌های مردم نهاد، گفت‌و‌گو شده است، مشخص شد که «کاهش پرداخت‌های مردمی در بخش بستری دولتی»، «کاهش تعداد افراد فاقد بیمه»، «حفاظت از بیماران آسیب‌پذیر»، «توسعه‌ زایمان طبیعی»، «ارتقای دارایی‌های مشهود حوزه‌ سلامت» و «بهبود دسترسی به خدمات تخصصی»، از آثار مثبت طرح تحول سلامت بوده‌اند.
همچنین «افزایش تقاضای القایی»، «افزایش کل هزینه‌های درمانی»، «افزایش بار مراجعات مراکز دولتی»، «افزایش سهم هزینه‌های سلامت از سبد هزینه‌ خانوار»، «افزایش نارضایتی کادرهای درمانی به دنبال بی‌عدالتی در پرداخت‌ها» و «افزایش اختلالات در زنجیره‌ تامین دارو»، به عنوان آثار منفی طرح شناسایی شدند.
به علاوه عدم انجام مطالعات امکان‌سنجی، عدم وجود منابع پایدار برای ادامه طرح، مغایرت با سیاست‌های بالادستی، تضاد منافع در سیاست‌گذاری، اولویت درمان بر پیشگیری، مدیریت ناکارآمد منابع انسانی و پایین بودن اثربخشی سیاست‌ها به عنوان چالش‌های اصلی طرح شناسایی شدند.
به گفته‌ دکتر راسخ و همکارانش که این پژوهش را انجام داده‌اند، به رغم دستاوردهای طرح، عدم یکپارچگی و عدم برخورداری از منطق صحیح اقتصادی مانع تحقّق اهداف نهایی طرح شده و با گذشت زمان برخی از آثار مثبت آنکه با صرف منابع زیادی به دست آمده بودند، روند معکوس به خود گرفته که نیاز به بازبینی دارند.
موافقان و مخالفان
اکنون حدود ۴ سال از آغاز به کار طرح تحول سلامت گذشته و کارشناسان معتقدند این طرح از مسیر اجرای خود خارج شده و شکست خورده است اما برخی از کارشناسان اعتقاد دارند با مدیریت صحیح منابع و اصلاح ساختارها می‌توان رضایت‌مندی جامعه از این طرح را افزایش داد.
در رابطه با طرح تحول سلامت از زمان آغاز اجرای آن تا کنون نظرات موافق و مخالف بسیاری مطرح شده است؛ برخی این طرح را از ابتدا‌ اشتباه می‌دانستند و برخی آن را افتخار دولت و صحیح قلمداد می‌کنند، برخی از این طرح به عنوان چاه ویل که بودجه‌ریزی در آن تمامی ندارد تعبیر می‌کنند و برخی بر لزوم تامین بودجه لازم این طرح تاکید دارند.
انتقاد از بی‌وفایی شرکای طرح
اما وزیر مستعفی بهداشت معتقد است:«هدف از طرح تحول افزایش آرامش بیشتر مردم بود، اما سقوط ناگهانی نفت و‌اشتباه در بیمه کردن زیاد افراد همچنین کم کاری شرکای ما سبب شد این طرح با مشکل مواجه شود.
قائم‌مقام وزیربهداشت هم با بیان اینکه اعتماد به برخی شرکای داخل و خارج از طرح تحول‌اشتباه بوده است، می‌گوید: به جز طرح تحول نظام سلامت انتخاب دیگری روی میز نیست.
ایرج حریرچی با تاکید بر اینکه اعتماد به برخی شرکای داخل و خارج از طرح تحول‌اشتباه بوده است، بیان کرد: مصوبه دولت این بود که پنج میلیون نفر با استفاده از آزمون وسع، بتوانند از بیمه خدمات بستری در بیمارستان دولتی استفاده کنند که هزینه‌ای معادل ۵۵۰ میلیارد تومان برای آن درنظر گرفته شد، اما ۱۱ میلیون نفر به صورت رایگان، برای استفاده از خدمات دولتی، خصوصی، بستری و سرپایی بیمه شدند که در حال تصحیح آن هستیم. ما نرخ ویزیت را به شرطی دوبرابر کردیم که پزشکان فقط ساعتی هشت بیمار را ویزیت کنند، اما نه همکاران پزشک رعایت کردند و نه ما به خوبی نظارت کردیم.
حریرچی افزود: هیچ دولت مدرنی نمی‌تواند در مورد سلامت بی‌تفاوت باشد، مجبور است اقدامات حمایتی لازم را برای مردم انجام دهد. به جز آن انتخاب دیگری روی میز نیست. امروز هیچ چاره‌ای به جز ادامه این طرح وجود ندارد. تمام اقدامات نظام سلامت و هر نظام دیگری در قیمت و... خلاصه می‌شود. ما در معرض دو انتخاب هستیم؛ یا باید میزان خدمات تغییر کند یا قیمت‌ها، که هر دو کار دردناک هستند.
استراتژی‌های طرح تحول باید تغییر کند
رئیس‌کمیسیون بهداشت و درمان مجلس هم معتقد است: سازمان بیمه سلامت در اصل بیمه‌گری نمی‌کند، کارهای اداری و تشکیلاتی انجام می‌دهد و دستش به طرف سازمان برنامه و بودجه دراز است. الان هم که ۱۰ هزار میلیارد تومان بودجه به آن اختصاص داده‌اند می‌گویند ۱۸ هزار میلیارد تومان بدهید. اگر بیمه سلامت قانون نظام ارجاع، پزشک خانواده، راهنماهای بالینی و فارماکوپه اجرا می‌شد از تقاضاهای القائی کم می‌شد. سازمان تامین اجتماعی که یکی از سازمان‌های برخوردار در کشور بود، زیربار درمان کمرش شکسته است.
علی نوبخت می‌گوید: در حال حاضر وضع غیرمترقبه و غیرعادی است. آیا در این شرایط باید هشت هزار میلیارد تومان به شکم سیری ناپذیر بیمه سلامت واریز کرد؟ ما برای این رقم ۱۰۰۰ میلیارد تومان نزول داده‌ایم. شکم سیری ناپذیری به نام طرح تحول نظام سلامت بازکرده‌ایم. این طرح باید ادامه پیدا کند؛ چون با هدف آن موافق هستیم و مقدس است، اما نه به هر قیمتی. باید استراتژی‌های آن تغییر کند.
نگران آینده طرح تحول سلامت
عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس هم با‌اشاره به اینکه طرح تحول با مشکل مواجه است و بیمارستان‌ها با طلب سنگین مواجه هستند، می‌گوید بیش از دو میلیون همپوشانی بیمه‌ای داریم که مشکلات زیادی برای دولت ایجاد کرده است.
حسینعلی شهریاری که معتقد است طرح تحول سلامت دستاورد بزرگ دولت تدبیر و امید بود، افزود: رهبری فرمودند طرح تحول با قوت پیگیری شوند اما کسانی که منابع مالی دستشان است در دولت فکر می‌‌کنند سلامت هزینه بر است اما محور توسعه انسان سالم است و برای پیشرفت نیازمند نیروی انسانی سالم هستیم.
شهریاری با‌اشاره به منابعی که در مجلس دیده شده و به هر دلیلی در اختیار حوزه سلامت قرار نمی‌گیرد، گفت: دولت مصوبه مجلس را در لایحه می‌آورد یعنی ۱۰ درصد هدفمندی یارانه را اما اقدامی در این جهت صورت نمی‌گیرد.
وی بیان داشت: ما نگران طرح تحول سلامت هستیم، آنچه در دوران انتخابات برای مردم ملموس بود طرح تحول سلامت بود اما اکنون این طرح با مشکل مواجه است و بیمارستان‌ها با طلب سنگین مواجه هستند و مجبور به تعدیل نیرو شده‌اند.
عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی اضافه کرد: انتظار داریم ۵۰۰ میلیون دلار تخصیص یافته از صندوق توسعه ملی به حوزه سلامت در جای خودش هزینه شود و برای یک بار بدهی بیمه‌ها به صفر برسد.
وی اظهارداشت: زمانی بیمار به بیمارستان دولتی مراجعه می‌کرد و همه کارها برایش انجام می‌شد اما اکنون بیمار برای خدمات سرپایی به بیرون از بیمارستان فرستاده می‌شود.
شهریاری یادآور شد: اگر با این روند پرداختی بیمه‌ها ادامه پیدا کند پرداختی از جیب مردم افزایش پیدا می‌کند، تیم اقتصادی قبلی میانه خوبی با حوزه سلامت نداشت اما امیدواریم تیم جدید بیشتر همکاری کند.
عضوکمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی خاطرنشان کرد: مسئولان در حوزه سلامت مشکل درمانی ندارند بلکه مردم با مشکل مواجه هستند و باید همپوشانی‌ها از بین برود.بیش از دو میلیون همپوشانی بیمه‌ای داریم که مشکلات زیادی برای دولت ایجاد کرده است. در شهرستان‌ها بیماران سرطانی با مشکل مواجه هستند که باید این مشکلات پیگیری شوند.
پزشکیان: راه را ‌اشتباه رفتند
اما نایب‌رئیس‌مجلس شورای اسلامی معتقد است: دولت قبول دارد که در اجرای طرح تحول نظام سلامت راه را‌اشتباه رفته است و حال می‌خواهد بازگردد این در حالی است که ۴ سال زمان را از دست داده‌اند و توقعاتی به وجود آورده‌اند که بازگشت از آن کمی دشوار است. قابل قبول است که دولت و وزارت بهداشت به سیستمی بازگردد که راهکار اصولی و علمی دارد اما به شرطی که مسیر تعیین شده قانون را دنبال کنند.
دولت در اجرای طرح تحول نظام سلامت علمی پیش نرفت
مسعود پزشکیان با‌اشاره به اینکه اصولاً پزشکی که طرف قرارداد بیمه‌ها نیست نمی‌تواند در دفترچه بیمار دارو بنویسد و برای بیمه هزینه تراشی کند، گفت: اما حال در سیستم طرح تحول نظام سلامت این کار را به سادگی انجام می‌دهند به طوری که در قانون راه‌های مدیریت بسیاری قید شده بود که اگر به آنها عمل می‌شد اکنون در نظام سلامت با کمبود منابع مالی مواجه نمی‌شدیم.
پزشکیان تاکید کرد: دولت تدبیر و امید بیش از سایر دولت‌ها برای بهداشت و درمان زمان و هزینه صرف کرد اما چون در اجرای طرح تحول نظام سلامت علمی پیش نرفتند با شکست مواجه شدند.
توجه به رضایت اقشار آسیب پذیر
حال باید دید با توجه به این که رئیس‌جمهور محترم و سرپرست جدید وزارت بهداشت بر ادامه طرح تحول سلامت تاکید ویژه دارند، شرایط هم به گونه‌ای مدیریت می‌شود تا اقشار کم درآمد و طبقات پائین جامعه که با اجرای طرح تحول و پرداخت کمتر هزینه‌ها از این طرح راضی به نظر می‌آیند دچار مشکل و آسیب نشوند، یا اینکه با اجرای ناقص و ادامه مشکلات موجود باز هم مردم آسیب می‌بینند.