از شوروی تا روسیه در سفرنامه ایرانیان
انوشه میرمرعشی
خواندن خبرهایی درباره روحیه ضدآمریکایی مردم روسیه و انتقاد آنها از زورگوییهای بینالمللی آمریکا در جهان، شنیدن و دیدن خبرهایی درباره گرایش به اسلام از سوی مردم روسیه به ویژه زنان روس، آمار بالای کتابخوانی در روسیه و... روح کنجکاو هر فرد صاحب اندیشه ایرانی را درباره همسایه شمالی برمیانگیزد.
اینکه مردم این کشور در سالهای گذار از اتحادیه جماهیر شوروی به روسیه چه تغییراتی کردهاند؟ در حال حاضر چگونه میاندیشند؟ تفکر مذهبی و سیاسیشان بر چه مداری میچرخد؟ چه مشابهتهای فرهنگی میان ما و آنها وجود دارد و چه تفاوتهای فرهنگی با آنها داریم؟ کشور روسیه فعلی چه تفاوتی با شوروی سابق دارد و آیا هنوز باید این کشور را میراثدار روسیه تزاری دانست یا خیر؟... از جمله سوالاتی است که برای رسیدن به پاسخ آن میتوان به سراغ سفرنامههای ایرانیان سفر کرده به کشور روسیه رفت و از دل آنها جواب پرسشهای بالا را پیدا کرد...
از جلال تا واعظ شهرستانی
رحله یا سفرنامه کتابی است که نویسنده در آن شرح مسافرت به کشور، شهر و روستاهایی که به آن وارد شده، هرآنچه که دیده و به نظرش جالب آمده را مینویسد. معمولا بیشتر سفرنامهنویسان به شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی منطقه جغرافیایی که به آن وارد شدهاند و درباره روحیه مردمان آن اشاره میکنند. بنابراین سفرنامهها حاوی مطالب خواندنی و جذابی است که میتواند به عنوان یک منبع مهم شناختی برای کسب اطلاعات درباره مردمان سرزمینهای دور و نزدیک به ما کمک کند.
براین اساس سفرنامه پنج نفر از نویسندگان و چهرههای علمی و فرهنگی کشور که در دوران معاصر سفری به کشور روسیه داشتهاند را انتخاب و مورد بررسی قرار دادهایم.
اولین سفرنامه، کتاب «سفر روس» جلال آلاحمد است. او در سال 1343 شمسی برای شرکت در کنگره مردمشناسی به کشور شوروی و شهر مسکو رفته است. البته پس از اتمام برنامه کنگره و سخنرانی در آن، سفری چند روزه به باکو و برخی کشورهای آسیای مرکزی کرده و ماحصل این سفرها را در سفرنامة «سفر روس» گرد میآورد.
سفرنامه بعدی متعلق به دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن است. ایشان در سال 1352شمسی و به دعوت آکادمی علوم شوروی به این کشور سفر کرده و بعد از آن به شهرهای دوشنبه، تاشکند، بخارا، سمرقند و.... هم سفر میکند. سفری که ماحصل آن کتاب «در کشور شوراها» میشود.
سفرنامه سوم توسط کیومرث صابری فومنی نوشته شده، یعنی «گل آقا» معروف ایرانیها. ایشان در سال 1360 شمسی به همراه وزیر مسکن وقت جمهوری اسلامی سفری اقتصادی-سیاسی به کشور شوروی داشته است.
سفرنامه بعدی حاصل یادداشتهای سفر «هدایتالله بهبودی» به کشور روسیه است به همراه مرتضی سرهنگی، آن هم دو سال بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی.
و آخرین سفرنامه که به آن پرداختهایم حاصل یادداشتهای سفر سیاحتی دکتر «نفیسه واعظ شهرستانی»- استاد دانشگاه- به روسیه در سال 1394شمسی است.
کتابخوانهایی در جستجوی حقیقت
توجه به کتاب و کتابخوانی از سوی روسها نکتهای است که در تمام سفرنامهها به آن توجه شده است. به شهادت جلال آل احمد و دکتر اسلامی ندوشن بخش دانشگاهی و روسهای اهل پژوهش علاقهمند بودند که کتابهای تازه چاپ شده در ایران را بشناسند و به فکر ترجمه آثار نویسندگان و اهل قلم ایران بودهاند.
این مطلب را هدایتالله بهبودی هم تایید میکند و در عین حال درباره علاقه مردم عادی روسیه به کتاب و کتابخوانی مینویسد: «بیشتر کسانی که در طول روز برای جابهجا شدن از مترو استفاده میکنند، پس از استقرار درون واگنها- چه نشسته باشند و چه ایستاده- کتاب یا روزنامه میخوانند. این منش اجتماعی در بین آحاد روس تعمیق یافته و به شکل سنت درآمده است».
این روحیه البته همچنان در حال حاضر هم همراه مردم روسیه هست آنچنان که خانم دکتر واعظ شهرستانی توجه به ادبیات و کتاب را جزیی از فرهنگ مردم روسیه میداند و مینویسد: «شاید یکی از نشانگان فرهنگی هویت روسها را نویسندگان و ادیبان نامدار روسیه و ادبیات سیاسی پرآوازه آنها شکل داده باشد. روسها در شکلگیری ادبیات جهان سهمی ارزنده و غیر قابل انکار دارند که الکساندر پوشکین «شکسپیر روسیه» که توریستها بارها اسم او را در این سفر از زبان تورلیدرها میشنوند یکی از تاثیرگذارترین و بنیانگذار ادبیات مدرن روسیه درعصری که به «عصرطلایی شعر روسیه» شهرت یافته، به شمار میرود.»
این روحیه کتابخوانی و کتاب دوستی البته فرصتی برای ما فراهم کرده تا بتوانیم حقیقت اسلام را به مردم روسیه در قالب کتاب معرفی کنیم. چنانچه آقای بوذر ترکمان –رایزن فرهنگی اسبق جمهوری اسلامی در روسیه- در مصاحبهای با اشاره به این روحیه اعلام میکند: «انتشار بیش از 50 عنوان کتاب دینی، عرفانی و فلسفه اسلامی به زبان روسی از طرف رایزنی جمهوری اسلامی در مسکو و همچنین برگزاری چندین دوره آموزشی برای امامان جماعت و مفتیان روسیه با همکاری جامعهًْالمصطفی باعث شد که پاسخ بسیاری از سوالات و شبهات مردم مسلمان و غیر مسلمان روسیه درباره اسلام داده شود.»
اخموهای مودب و مهربان!
روحیه مردمان روس از جمله مواردی است که از نگاه سفرنامهنویسان ایرانی خیلی متفاوت و گاهی حتی در تناقض با هم تصویر شده است. صرفه نظر از اینکه تقریبا همه سفرنامهنویسان ایرانی نگاهی انتقادی به مصرف بالای الکل در میان مردم روسیه داشتهاند؛ برخی چون هدایتالله بهبودی مردم این کشور را اهل «نظم و احترام متقابل، دور از خواستهای تبعیض نژادی، عشق به ادب و هنر و خوش قول بودن، کمتوقع و با وجدان کاری بالا» معرفی میکند و در مقابل خانم دکتر واعظ شهرستانی آنها را مردمانی جدّی و خشک معرفی میکند و درباره روحیاتشان مینویسد: «لبخند زدن ممنوع! گویی این یک تابلوی حک شده در ذهن هر روسی است. در همه سفرهای خود این قدر با این همه آدم جدی روبرو نشده بودم و چه دنیای کسالتآوری دارند این آدمهای جدی غالبا مغرور. مردم عبوس و ترشروی روسی اما جشنی در اولین روز آوریل به نام روزه خنده یا «روزاحمق» دارند که به هرچیز جالب و مسخره میخندند. علت این نامگذاری به روز احمق نمیدانم چه فلسفهای در زبان روسی دارند ولی آنچه از ظاهر آن برمیآید همین روز را هم که به خنده و شادمانی اختصاص دادهاند را احتمالا فعلی حماقتآمیز تلقی میکنند.»
البته آدم نکتهبین و دقیقی مانند مرحوم «گلآقا» به ناهماهنگی فرهنگی و اعتقادی مردمان کشور شوروی اشاره میکند و وجود اقوام و گوناگونی فرهنگها در سرزمین روس را دلیلی بر متفاوت بودن روحیه روسها میداند. گرچه ایشان صفتهایی چون «مودب و با احترام برخورد کردن» روسها را به عنوان خصیصهای مهم بیان میکند.
شرقی اما با درصدی از غربزدگی
از نکات جالب که در سفرنامه جلال، دکتر ندوشن و جناب بهبودی دیده می شود، توجه آنها به تهاجم فرهنگ غرب به فرهنگ شرقی مردم روسیه است. آنقدر که آل احمد دربارهاش می نویسد: «این جور که تاکنون دیدیم، خشونت طبق برنامه بودن و نظارت حزب و آن حرف و سخنها، روز به روز دارد کمتر میشود و زندگی مردم نزدیک میشود به زندگی غربی، امروز همه در جستجوی رفاه و زیر سلطه ماشین، بیاعتنا شده به اصول و فروع و هر کس در فکر خویش و آرمانهای بشری فراموش شده»
جالب است که همین دیدگاه را دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن که 9 سال بعد از جلال به شوروی سفر کرده هم بیان کرده و «استفاده از زنان برای تبلیغ در فروشگاهها در یک کشور سوسیالیستی به تقلید از غرب» او را بسیار متعجب میکند.
این مسئله البته بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی در سفرنامه هدایتالله بهبودی پررنگتر بیان شده: «ریشتر فرهنگ مهاجم غرب به قدری بالاست که تکانهای آن را در موزه لنین هم میتوان مشاهده کرد. در انتهای طبقه سوم، جایی که شماره سالنهای موزه به پایان میرسد، صدای موسیقی جاز، قدمهایمان را به سوی خود میکشد. داخل میشویم. از آنچه میبینیم متحیر میمانیم. اینجا سالن نمایش لباس و محل فروش لباسهای آخرین مد است... دهان نیمه بازم را میبندم و چشمانم به دستان آمریکا و روسیه میافتد که هر دو بالا رفته است. اولی به نشانه پیروزی و دومی به نشانه تسلیم. از این سالن موزیکال بیرون میآییم، در حالیکه تحقیر تاریخی روسها را با تمام وجود حس کردهایم.»
البته این به معنای آن نیست که جامعه روسیه به خاطر تهاجم فرهنگی غرب، صددرصد غربزده شده! زیرا روسیه از 1372 تا به امروز 25 سال پرفراز و نشیبی را طی کرده و گرچه به میزان زیادی تحت تاثیر تهاجم فرهنگی غرب قرار گرفته ولی علاوه بر روحیه ضدغربی روسها در عالم سیاست، هنوز ریشه شرقی و زندگی عفیفانه میان بخش زیادی از جامعه روسیه به شکل پررنگ دیده میشود. آنچنان که دکتر «نفیسه واعظ شهرستانی» دراین باره مینویسد:
«برنامه تلویزیون روسیه که در هتل میدیدیم و از آن طریق میشد اندکی از اوضاع اجتماعی روسیه سردرآورد، محتاطانه بود و دستکم ما تصویر هوسبازانهای در آن ندیدیم... این سفر برای برخی از تیپهای مذهبی که نگران اثرپذیری دختر و پسران در آستانه بلوغ یا بالغ خود از بیبندوباری هستند و در عین حال مایل به سفر خارجی یا مجبور از آن میباشند، قابل توصیه به نظر میآید. روسها همچنان میراثخوار تفکرشرقی و انقلابی مبنی بر نهی و نکوهش لذتجویی میباشند و خوشگذرانی را در شأن انسان انقلابی که آرمانهای بزرگ جهان وطنی چون رهایی رنجدیدگان جهان از زیر سیطره هوسبازان و سرمایهاندوزان در مخیله میپروراند، نمیدانند و ...»
گرایش به مذهب در روسیه
مذهب رسمی و اصلی در روسیه مسیحیت ارتودکس است؛ و دومین جامعه مذهبی پرجمعیت کشور روسیه متعلق به مسلمانان است. اما آنچه امروز از اخبار گرایش به مذهب و به ویژه گرایش به اسلام در کشور روسیه شنیده میشود، عقبهای دارد که ردّپایش در سفرنامه ایرانیان سفر کرده به این کشور دیده میشود. آنجا که جلال آل احمد از دیدن «به کلیسا رفتن عدهای در روز یکشنبه» آن هم در کشوری که سالها در آن با مظاهر دین ستیزه شده بود، تعجب میکند. اما شاید بیان علقههای مذهبی مردمان شوروی در عصر حاکمیت کمونیسم را در کتاب سفرنامه دکتر اسلامی ندوشن پررنگ بتوان دید؛ آنجا که گفتوگویش را با طلبه جوان تاجیک شرح میدهد: «از حبیبالله پرسیدم که رابطه دین و حزب را چگونه میبیند؟ جواب داد که رابطهای میان آنها نیست و مسلمانها به پارتی «یعنی حزب» نمیروند... از حبیبالله پرسیدم: هنوز عده زیادی در کشور شما هستند که به دین معتقد باشند؟ جواب داد: بله! پرسیدم: پیر یا جوان؟ گفت: هر دو... جوان با شخصیتی مینمود. به هرحال در این بحبوحه مادیگری وقتی کسی باشد، آن هم جوان که سنگ دین را به سینه میزند و بر خلاف جریان آب شنا میکند، وجود جالب توجهی است.»
البته این دینخواهی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور شوروی پررنگتر هم میشود آنچنان که مرحوم صابری فومنی از قول امام جماعت مسجد مسکو به نقش رهبری حضرت امام خمینی(ره) در منطقه و جهان و ایجاد وحدت میان مسلمانان اشاره میکند و از مردی تعریف میکند که با چشمانی آبی و قیافهای کاملا روس وقتی نام حضرت امام(ره) را میبرد، اشک از چشمانش سرازیر میشود. و یا آنجا که از هجوم مسلمانان مسجدی در شهر لنینگراد [سن پترزبورگ] برای گرفتن یک عکس کوچک حضرت امام خمینی مینویسد، میتوان گرایش مردم به مذهب را به شکل پررنگ دید.
بر همین مبنا امروز دیگر عجیب نیست که در مجموعه مستند «اسلام در روسیه» به کارگردانی شیما عالی، گرایش شدید روسها را به اسلام و مذهب تشیع را میبینیم. و یا اینکه خبر بازتاب سفر علمای بزرگ شیعه به روسیه مانند اخبار سفر حضرت آیتالله نوری همدانی در رسانههای روسی زبان؛ امر عجیبی نیست و میتوان آن را از دیگر نشانههای گرایش به مذهب در روسیه دانست.
***
آنچه از خلال سفرنامههای آل احمد، دکتراسلامی ندوشن، صابری فومنی، بهبودی و دکتر واعظ شهرستانی و البته از میان اخبار رسانهها میتوان دریافت، این است که کشور روسیه امروز تفاوت ماهوی با روسیه تزاری و خاطرات تلخ ایرانیان از جنگهای ایران و روس دارد.
و دیگر اینکه با وجود تفاوتهای اعتقادی و فرهنگی غیرقابل انکار میان دو ملت ایران و روسیه، مشابهتهایی در زمینه مسائل فرهنگی، اعتقادی و سیاسی وجود دارد که این مشابهتها میتواند موجب تعامل فرهنگی و گسترش روابط علمی و فرهنگی بیشتر میان دو کشور شود.
منابع:
1- «سفرنامه روس»، جلال آل احمد، انتشارات فردوس، چاپ سوم 1396.ش
2- «در کشور شوراها»-یادداشتهای سفر اتحادیه جماهیر شوروی-، محمدعلی اسلامی ندوشن، انتشارات توس، چاپ دوم 1356.ش
3- «سفر به روسیه»، هدایتالله بهبودی، انتشارات سوره مهر، چاپ دوم 1387.ش
4- «دیدار از شوروی»، کیومرث صابری فومنی، انتشارات سروش، چاپ اول 1361.ش
5- اوضاع اجتماعی روسیه از نگاه یک گردشگر ایرانی-خاطرات سفر دکتر نفیسه واعظ شهرستانی-، سایت خبرآنلاین، مورخ 24 شهریور 1394.ش
6- مصاحبه دکتر ابوذر ترکمان با عنوان «گفتوگو با دکتر ابوذر ترکمان رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در روسیه»، فصلنامه روابط فرهنگی، شماره اول، شهریور 1390، ص 103 تا 107