مزایا و معایب بازی‌های رایانه‌ای برای کودکان و نوجوانان - بخش نخست
آسیب دنیای مجازی بر روح و روان کودکان
فریده شریفی
کودکانی که جذب فضای مجازی می‌شوند نه تنها مهارت‌های ارتباطی خود را افزایش نمی‌دهند بلکه بسیار غیرفعال، کم تحرک، افسرده و منزوی می‌شوند و سلامت جسمی و روحی آنها به مرور دستخوش بیماری و آسیب‌های جدی قرار می‌گیرد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که بازی‌های رایانه‌ای و استفاده از فضای مجازی و اینترنتی با توجه به تنوع بسیار زیادی که دارند بخش قابل توجهی از وقت و انرژی کودکان و نوجوانان را به خود اختصاص داده‌اند و این مسئله با توجه به افزایش بیماری‌های جسمی و روحی در میان نسل جوان توجه کارشناسان، متخصصین علوم روانشناسی و پزشکی را به خود مشغول داشته و نگران کرده است.
جایگاه رایانه در خانواده‌ها
پیشرفت علم و تکنولوژی، تأمین نیازهای اجتماعی و اقتصادی موجب شده که ارتباط انسان‌ها با یکدیگر افزایش پیدا کند و تلاش و سرمایه‌گذاری افراد و شرکت‌ها برای ایجاد انواع وسایل، ابزارها و روش‌های آسان‌تر و کارآمدتر ارتباط جمعی و بین فردی بیشتر و بیشتر شود.
نیاز به ارتباط کلامی، بیان عقاید و دیدگاه‌ها، مسائل کاری و شغلی وقت‌گذرانی و تفریح، رفع نیازها و مشکلات ذهنی و... از مهم‌ترین دلایل ساخت وسایل ارتباطی نظیر، تلفن،تلویزیون، کامپیوتر، تبلت، لب‌تاب و... می‌باشد به همین دلیل این روزها خانه‌ای نمی‌توان پیدا کرد که در آن یک یا چند ابزار و وسیله ارتباطی وجود نداشته باشد.
«سیما ملتجی» کارشناس مسائل اجتماعی در این باره می‌گوید: «انسان در هر سن و هر موقعیت زمانی یا مکانی که باشد خواستار ایجاد ارتباط با دیگران است و اصلاً زندگی بدون ارتباط و تعامل با دیگران را نمی‌توان تصور کرد.»
وی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به این مسئله مهم اشاره می‌کند که خیلی اوقات ما فقط با کمک کردن دیگران زندگی می‌کنیم زیرا تصور کنید، مایحتاج مهم و حیاتی زندگی خود را نتوانیم از افراد مختلف تهیه کنیم پس چگونه می‌توانیم به زندگی ادامه دهیم، امروز دنیا، دنیای ارتباطات است و اگر کسی می‌گوید می‌توانم بدون ارتباط با دیگران به زندگی خود ادامه دهم اشتباه می‌کند.
به گفته این کارشناس، انسان از ابزارهای مختلفی برای ایجاد ارتباط بهره می‌برد از جمله گفت‌وگوهای مستقیم و کلامی، تلفن ثابت، تلفن همراه، تلویزیون، رایانه و... اما نحوه این ارتباط بسیار اهمیت دارد و مهم این است که از این ابزارها در جهت رشد، تکامل و تعالی اهداف متعالی انسانی استفاده شود.»
وی اضافه می‌کند: «هیچ کس نمی‌تواند آثار مثبت استفاده از فضای مجازی را به طور کامل رد کند چرا که به‌طور مثال برنامه‌های آموزشی رایانه‌ای فضایی برای کودکان ایجاد می‌کند تا مهارت‌هایی را بیاموزند و تمرین کنند، به آنها امکان می‌دهد که از نیروی فکر و اندیشه خود در خلق آثار هنری، علمی و فکری استفاده کنند. مهارت‌های بینایی، سرعت عمل و انتقال مفاهیم را به خوبی انجام دهند، اما اگر همین ویژگی‌های مثبت کنترل نشوند و به انحراف و بیراهه کشیده شود به خسارات،آسیب‌ها و لطمه‌های جدی جسمی و روحی منجر خواهد شد و اختلالات عصبی، رفتاری، روحی و جسمی در کودکان، نوجوانان به وجود خواهد آمد که جبران آنها به سختی امکان‌پذیر است.»
براساس تحقیقات انجام شده در ایران، بیش از 13 درصد کاربران اینترنت کودکان هستند، آنها برای دستیابی به اطلاعات برقراری ارتباط با دوستان و اعضای خانواده، انجام تکالیف درسی، دانلود موسیقی و فیلم و بازی‌های رایانه‌ای به اینترنت مراجعه می‌کنند.
آقایی که خود را «پارسا» معرفی می‌کند در مورد آسیب‌های بازی‌های رایانه‌ای و خطرهایی که فضای مجازی برای کودکان به همراه دارد می‌گوید: «متأسفانه استفاده از اینترنت، رایانه و فناوری‌های دیجیتالی بخش عمده‌ای از اوقات فراغت کودکان ایرانی را به خود اختصاص می‌دهد به همین دلیل آسیب‌ها و تهدیدهایی که در این زمینه برای کودکان وجود دارد باید به طور جدی شناسایی و پیگیری شوند.»
وی به نقل خاطره‌ای از فرزند خود می‌پردازد و می‌گوید: «پسر دو ساله‌ام هر گاه که گوشی همراه من را روی میز یا زمین می‌دید برمی‌داشت و حرکاتی با آن انجام می‌داد که کاملاً موجب شگفتی من و همسرم می‌شد به طور مثال با حرکت دست روی آن را لمس می‌کرد و طوری وانمود می‌کرد که در حال استفاده از بازی‌های رایانه‌ای تلفن همراه است و حتی گاهی گوشی را نزدیک دهان می‌برد و با زبانی کودکانه با مخاطب غیابی صحبت می‌کرد، به همین دلیل این مسئله زنگ خطر را برای ما به صدا درآورد و متوجه شدیم که کودکان کاملاً از رفتارهای والدین تقلید می‌کنند و می‌خواهند آن کار را انجام بدهند و قرار دادن گوشی تلفن همراه در نزدیکی آنها کاملاً اشتباه است، همچنین استفاده از تلفن همراه در کنار آنها نیز کاری خطا و اشتباه است و از همان کودکی تمایل پیدا می‌کنند که از اینترنت و فضای مجازی استفاده کنند!»
آقای پارسا اضافه می‌کند: «در گذشته که کامپیوتر و اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای وجود نداشت بچه‌ها بیشتر وقتشان را در حیاط منزل، کوچه یا پارک نزدیک خانه می‌گذراندند و فعال و پرنشاط بودند اما امروزه نشستن پشت میز و خیره شدن به صفحه کامپیوتر برای آنها بیماری‌های جسمی و روحی متعددی به وجود آورده و سلامت آنان را به خطر انداخته است.»
آسیب‌های بازی‌های رایانه‌ای
بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای در ایران با انجام تحقیقات از طریق روش آماری به این نتیجه رسیده که در کشور ما 28 میلیون نفر مشغول بازی‌های رایانه‌ای هستند که از این تعداد 47 درصد از بازیکنان هر روز بازی می‌کنند.
«حسن کریمی قدوسی» مدیر عامل بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای در این باره می‌گوید: «از جمعیت 81 میلیون نفره کشور ایران از هر 100 ایرانی 35 نفر بازیکن هستند، به این ترتیب 28 میلیون نفر بازیکن در ایران وجود دارد که از میان آنها 65 درصد مرد و 35 درصد زن هستند، همچنین در هر خانوار ایرانی به طور متوسط یک نفر بازی دیجیتال انجام می‌دهد و متوسط سن بازیکنان ایرانی 19 سال است. در میان بازی کنندگان 31 درصد را کودکان زیر 12 سال، 36 درصد را نوجوانان 12 تا 19 سال، 26 درصد را جوانان 20 تا 34 سال، 6 درصد را میانسالان 35 تا 59 سال و یک درصد را کهنسالان بالای 60 سال تشکیل می‌دهند.»
بسیاری از پژوهشگران و متخصصان علم روانشناسی براین عقیده‌اند که مضرات بازی‌های رایانه‌ای بسیار بیشتر از فواید آن است و ضرورت دارد که والدین بر انجام فعالیت‌های رایانه‌ای فرزندان خود کنترل و دقت بیشتری داشته باشند.
یک کارشناس ارشد سلامت روانی نیز در این باره می‌گوید: «مشکلات جسمانی استفاده از بازی‌های رایانه‌ای برای کودکان و نوجوانان شامل چاقی، مشکلات بینایی، کم تحرکی، بیماری‌های مفاصل و استخوان و مشکلات روحی و روانی شامل پرخاشگری، کاهش مهارت‌های بین فردی، اهمال کاری، افسردگی می‌شود.»
وی اضافه می‌کند: «از آنجا که بازی‌های رایانه‌ای که عموماً اکشنی و هیجانی هستند سیستم عصبی کودکان و نوجوانان را نشانه می‌گیرد، آنها تبدیل به افرادی پرخاشگر، لجباز، بهانه‌گیر و بداخلاق می‌شوند که به طور دائم با اطرافیان خود درگیر می‌شوند و زندگی را به خود و دیگران تلخ می‌کنند.»
این کارشناس تصریح می‌کند: «آنچه که مسلم است این است که هیجان، تحرک، انرژی و سرزندگی و نشاط نیاز طبیعی کودکان در دوره‌های سنی مشخصی است تا به رشد شخصیتی و عاطفی لازم دست پیدا کند اما اگر به این نیاز طبیعی پاسخ دقیق، کنترل شده و مناسب داده نشود و تحت نظارت والدین این نیاز پاسخ داده نشود به بیراهه و انحراف کشیده خواهد شد و موجب واکنش‌های عصبی، پرخاشگری و اختلالات عصبی خواهد شد.»
آسیب‌های بینایی
ناشی از استفاده بیش از حد از رایانه
آسیب‌های چشمی نیز یکی از مشکلات رایج ناشی از بازی‌های رایانه‌ای است. خیره شدن متمادی به صفحه کامپیوتر باعث سوزش چشم، خشکی چشم، خستگی و درد چشمان می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که مشکلات چشمی ناشی از رایانه بسیار شایع هستند و بین 50 تا 90 درصد افرادی که به طور دائم با صفحه نمایش رایانه کار می‌کنند دارای این مشکلات بینایی هستند.
کلینیک فوق تخصصی «نور» واقع در خیابان استاد مطهری در گذشته محل مراجعه افرادی بود که به دلیل نزدیک‌بینی، دوربینی و دیگر مشکلات بینایی از جمله آب سیاه، آب مروارید و آستیگمات به این کلینیک مراجعه می‌کردند اما این روزها متأسفانه تعداد کودکان و جوانانی که به دلیل مشکلات بینایی ناشی از فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای به این مرکز مراجعه می‌کنند رو به افزایش است.
مادری که پسر 12 ساله خود را به این مرکز چشم‌پزشکی آورده است به گزارشگر کیهان می‌گوید: «مدت‌ها بود که پسرم در چشمان خود احساس درد و ناراحتی می‌کرد و می‌گفت تخته مدرسه را به خوبی نمی‌توانم ببینم و کلمات را تار می‌بینم، به همین دلیل او را به این مرکز چشم‌پزشکی آورده‌ام تا معاینه شود و اگر خدای ناکرده مشکل بینایی دارد برطرف شود.»
از او سؤال می‌کنیم آیا فرزند شما در خانه با رایانه زیاد سر و کار دارد و به طور دائم از اینترنت و فضای مجازی و بازی‌های رایانه‌ای استفاده می‌کند که این مادر با تأسف سرش را تکان می‌دهد و جواب مثبت می‌دهد البته مشخص است که هر وقت کودکان در ناحیه چشم، سر، گوش و یا سایر اعضای خود احساس درد و ناراحتی کنند باید به پزشک مراجعه کنند اما یک سری علائم مشترک از جمله سوزش و خشکی چشم، خستگی و درد در ناحیه چشم ناشی از استفاده زیاد از رایانه است. یک متخصص چشم در این زمینه می‌گوید: «نگاه کردن و خیره شدن بیش از حد به هر نوع صفحه تصویری باعث بروز مشکلات چشمی می‌شود، افرادی که بیش از حد بازی‌های رایانه‌ای انجام می‌دهند، دردهای چشمی بیشتری آنها را تهدید می‌کند، به خصوص اگر چشم شخص نزدیک‌بین هم باشد.»
به گفته این متخصص چشم، والدین باید کنترل بیشتری نسبت به فعالیت‌های رایانه‌ای فرزندان خود داشته باشند چرا که عدم درمان به موقع مشکلات بینایی موجب تأخیر در رشد، مشکلات یادگیری و خدای ناکرده از دست دادن بینایی می‌شود.
والدین باید به طور منظم کودکان را تحت معاینه بینایی قرار دهند حتی اگر آنها هیچ مشکل بینایی هم نداشته باشند چه برسد به اینکه کودکان از فضای مجازی بدون کنترل و بدون مجوز هم استفاده کنند!