آشفته بازاری به نام مقالات علمی!
مؤسسه اطلاعات علمی یا
(ISI (Institute for Scientific Information مؤسسه‌ای خصوصی است كه مقالات و پژوهش‌های علمی را فهرست می‌كند. این موسسه مقالات علمی دریافتی از سراسر دنیا را بررسی و بعد از پذیرفته شدن، آنها را چاپ كرده و آمارهایی مانند ضریب تأثیر مقالات، تعداد ارجاعات و... را در اختیار اعضا و مشتركان مركز خود می‌گذارد. به این علت که تمرکز این موسسه تنها بر روی مقالات علمی است لکن مقالات چاپ شده در نشریات این مرکز می‌تواند عیار بالاتری نسبت به مقالات دیگر داشته باشد.
نکته مهمی که باید بیان شود این است که این موسسه با اینکه مجلات بسیار پر باری را چاپ کرده‌اما تعداد بسیار زیادی مجلات ضعیف را نیز در دامن دارد. در سیاست‌های تشویقی اتخاذ شده وزارت علوم ایران یکی از مهم‌ترین فاکتورها برای ارتقا مرتبه علمی اساتید، چاپ مقاله در مجلات بین‌المللی بالاخص مجلات نمایه شده در ISI است. همچنین این فاکتور یکی از ملزمات فارغ‌التحصیلی دانشجویان در مقطع دکتری نیز گردیده است. افزایش رتبه علمی و افزایش حقوق و مزایای شغلی از مزیت‌های چاپ مقاله در ISI برای اساتید دانشگاهی است. طبق بند 1 آیین‌نامه ارتقا مرتبه اعضای هیئت علمی مورخه 27/4/1395 چاپ مقالات علمی – پژوهشی منتشر شده در نشریات علمی – پژوهشی معتبر داخلی – خارجی می‌تواند حداکثر تا 7 امتیاز داشته باشد. در شماره 14 بند مذکور آمده است که: امتیاز مقاله مستخرج از برنامه مصوب تحقیقاتی جهت دار عضو هیئت علمی که حداقل 50 آن برنامه معطوف به رفع مشکلات کشور باشد ، تا 5/1 برابر قابل افزایش است. در صورتی که در شماره 15 همان بند آمده است که امتیاز مقاله چاپ شده در نشریه‌های Nature و Science تا 2 برابر قابل افزایش است.
همانطور که از این آیین نامه استخراج می‌شود طبق این دستورالعمل چاپ مقالات بین‌المللی مهم‌تر از مقالات داخلی می‌باشد. این رویکرد وزارت علوم سبب آن شده تا در فضای دانشگاه‌ها، عطش فراوانی برای چاپ مقاله در مجلات بین‌المللی حتی مجلات با کیفیت علمی بسیار پایین بوجود آید و رقابت تنگاتنگی بین نخبگان دانشگاهی در این موضوع شکل گیرد که این امر باعث بوجود آمدن بستری مناسب برای رشد قارچ گونه مقالات خارجی شده که هیچ تاثیر بسزایی نیز در صنعت داخلی ندارد.
یکی دیگر از آسیب‌های این سیاست، عقب‌ماندگی کشور در حوزه‌های فن آوری و تکنولوژی است. همانطور که می‌دانیم قطار تکنولوژی در کشورهای توسعه یافته با سرعت در حال عبور از مرز‌های علم و دانش است و هر روز شاهد دستیابی دانشمندان به فن‌آوری‌های جدیدی در حوزه‌های مختلف هستیم. یکی از مهم‌ترین رموز موفقیت کشورهای توسعه یافته ارتباط صنعت با دانشگاه است. صنایع این کشورها بخش تحقیق و توسعه قوی‌ای دارند. وظیفه اصلی این بخش عبارت است از، ساخت و کشف دانش نوین پیرامون عناوین علمی و فن‌آورانه به منظور توسعه محصولات، پروسه‌ها و خدمات ارزشمند و جدید.
این بخش با برقراری ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز علمی سعی در بهبود محصولات و خدمات و یا حل مشکلات خود از طریق نخبگان علمی می‌کند. بنابراین نخبگان دانشگاهی اعم از اساتید و دانشجویان می‌دانند که در حال حاضر صنعت آنها نیازمند چه نوع فن آوری‌ای می‌باشد که این امر باعث می‌شود تحقیقات خود را به آن سو ببرند. در تمام دانشگاه‌های دنیا هم ماحصل یک کار علمی تبدیل به یک مقاله می‌شود. موسسات علمی از جمله ISI نیز با چاپ این مقالات هم پیشرفت‌های جدید را معرفی کرده و هم درآمد زایی می‌کنند. حال در یک کشور در حال توسعه از جمله ایران با رویکرد غلط در ارزش‌دهی به اعتبار علمی قشر نخبه، اساتید و نخبگان دانشگاهی بدون آگاهی از نیاز صنعت داخلی، همسو با موسسات علمی بین‌المللی از جمله ISI شده و پژوهش‌های علمی خود را به سمتی می‌برند که در حال حاضر صنعت داخلی به عناوین مختلفی از جمله عقب بودن از صنعت کشورهای توسعه یافته، اصلا به آنها نیازمند نیست.
این رویکرد غلط هیچ منفعتی برای صنعت داخلی کشور ندارد و تنها باعث کمک به جامعه علمی بین‌الملل می‌شود. برای نمونه رهبر معظم انقلاب در دیدار اساتید دانشگاه فرمودند : نكتهاى را كه بعضى از دوستان در اينجا گفتند، مورد تأكيد بنده است، كه پژوهش اولا مورد اهتمام قرار بگيرد، ثانياً سمت و سوى پرداختن به نيازهاى كشور را پيدا كند. يعنى حقيقتاً پژوهش هایى بكنيم كه مورد نياز ماست. من بارها هم در شوراى عالى انقلاب فرهنگى به آن دوستان عرض كردهام، هم شايد اينجا گفتهام ما ملاك پيشرفت علمىمان را درج مقالات در مجلات ISI نبايد قرار بدهيم. ما نمىدانيم آنچه كه پيشنهاد مىشود، تشويق مىشود، برايش، آن مقالهنويس احترام مىشود، دقيقاً همان چيزى باشد كه كشور ما به آن احتياج دارد. ما خودمان بايد مشخص كنيم كه در باره چى مقاله مىنويسيم، درباره چى تحقيق مىكنيم. البته انعكاس در مجامع جهانى لازم است، ضرورى است؛ و انعكاس هم پيدا خواهد كرد. مقصود اين است كه ما پژوهش را تابع نياز خودمان قرار بدهيم. (بیانات در جمع دانشگاهیان – شهریور 1388)
با وجود اینکه رهبر معظم انقلاب در حدود 9 سال پیش این موضوع را گوشزد نمودند اما شورای عالی انقلاب فرهنگی و در کنار آن وزارت علوم اهتمامی به این کار نورزیدند که نتیجه آن افزایش بی‌سابقه و نا معقول مقالات علمی خارجی در سال‌های اخیر شده است. مقالاتی که خلا علمی و به تبع آن خلأ صنعتی کشور را نمی‌تواند پر نماید.
مسئله اساسی اینجاست که جامعه علمی کشور اعتماد به نفس کافی در خود نمی‌بیند و ارزش‌ها و ملاک‌های تبیین شده از سوی جامعه علمی بین‌المللی را مد نظر قرار داده و داوری‌ها را به آنها سپرده است. همین امر باعث آن می‌شود که دانشگاه از صنعت فاصله زیادی بگیرد و علم تولیدی در آن هیچ کمکی به مشکلات در صنعت کشور نکند. راه برون رفت از این معضل آن است که سیاست وزارت علوم در این باب به کل تغییر یابد و از پتانسیل داخلی استفاده شود. .بعضی از این سیاست‌های تغییر یافته می‌تواند به شرح ذیل باشد:
1- از اساتید به نام و مطرح در هر رشته استفاده و داوری مقالات داخلی به آنها سپرده شود. اساتیدی که مقالات آنها در مجلات مختلف خارجی چاپ می‌شود حتما می‌توانند مشکلات داخلی و صنعتی را نیز حل کنند و برای آنها راه‌حل پیشنهاد دهند. همچنین اینکه اساتید مطرح دانشگاه‌ها از مشکلات کشور در حوزه تخصصی خود بسیار واقف‌تر از داوران مجلات خارجی هستند.
2- اعطای امتیازات بسیار بالاتر برای ارائه مقالات داخلی و حذف امتیاز برای مقالات خارجی که نتیجه آن این است که جامعه علمی به سمت حل مشکلات داخلی سوق داده می‌شود.
از مهم‌ترین دستاورد‌های تغییر این سیاست، افزایش اعتماد بخش صنعتی به توان اساتید و نخبگان داخلی است که رفع بسیاری از مشکلات کشور در زمینه‌های فن آوری ، علمی و صنعتی را در پی دارد و می‌تواند رفته رفته وابستگی کشورمان به صنعت کشورهای خارجی کاهش یابد.
* محمدرضا سرداری نژاد
دانشجوی مهندسی لیزر
(ISI (Institute for Scientific Information مؤسسه‌ای خصوصی است كه مقالات و پژوهش‌های علمی را فهرست می‌كند. این موسسه مقالات علمی دریافتی از سراسر دنیا را بررسی و بعد از پذیرفته شدن، آنها را چاپ كرده و آمارهایی مانند ضریب تأثیر مقالات، تعداد ارجاعات و... را در اختیار اعضا و مشتركان مركز خود می‌گذارد. به این علت که تمرکز این موسسه تنها بر روی مقالات علمی است لکن مقالات چاپ شده در نشریات این مرکز می‌تواند عیار بالاتری نسبت به مقالات دیگر داشته باشد.
نکته مهمی که باید بیان شود این است که این موسسه با اینکه مجلات بسیار پر باری را چاپ کرده‌اما تعداد بسیار زیادی مجلات ضعیف را نیز در دامن دارد. در سیاست‌های تشویقی اتخاذ شده وزارت علوم ایران یکی از مهم‌ترین فاکتورها برای ارتقا مرتبه علمی اساتید، چاپ مقاله در مجلات بین‌المللی بالاخص مجلات نمایه شده در ISI است. همچنین این فاکتور یکی از ملزمات فارغ‌التحصیلی دانشجویان در مقطع دکتری نیز گردیده است. افزایش رتبه علمی و افزایش حقوق و مزایای شغلی از مزیت‌های چاپ مقاله در ISI برای اساتید دانشگاهی است. طبق بند 1 آیین‌نامه ارتقا مرتبه اعضای هیئت علمی مورخه 27/4/1395 چاپ مقالات علمی – پژوهشی منتشر شده در نشریات علمی – پژوهشی معتبر داخلی – خارجی می‌تواند حداکثر تا 7 امتیاز داشته باشد. در شماره 14 بند مذکور آمده است که: امتیاز مقاله مستخرج از برنامه مصوب تحقیقاتی جهت دار عضو هیئت علمی که حداقل 50 آن برنامه معطوف به رفع مشکلات کشور باشد ، تا 5/1 برابر قابل افزایش است. در صورتی که در شماره 15 همان بند آمده است که امتیاز مقاله چاپ شده در نشریه‌های Nature و Science تا 2 برابر قابل افزایش است.
همانطور که از این آیین نامه استخراج می‌شود طبق این دستورالعمل چاپ مقالات بین‌المللی مهم‌تر از مقالات داخلی می‌باشد. این رویکرد وزارت علوم سبب آن شده تا در فضای دانشگاه‌ها، عطش فراوانی برای چاپ مقاله در مجلات بین‌المللی حتی مجلات با کیفیت علمی بسیار پایین بوجود آید و رقابت تنگاتنگی بین نخبگان دانشگاهی در این موضوع شکل گیرد که این امر باعث بوجود آمدن بستری مناسب برای رشد قارچ گونه مقالات خارجی شده که هیچ تاثیر بسزایی نیز در صنعت داخلی ندارد.
یکی دیگر از آسیب‌های این سیاست، عقب‌ماندگی کشور در حوزه‌های فن آوری و تکنولوژی است. همانطور که می‌دانیم قطار تکنولوژی در کشورهای توسعه یافته با سرعت در حال عبور از مرز‌های علم و دانش است و هر روز شاهد دستیابی دانشمندان به فن‌آوری‌های جدیدی در حوزه‌های مختلف هستیم. یکی از مهم‌ترین رموز موفقیت کشورهای توسعه یافته ارتباط صنعت با دانشگاه است. صنایع این کشورها بخش تحقیق و توسعه قوی‌ای دارند. وظیفه اصلی این بخش عبارت است از، ساخت و کشف دانش نوین پیرامون عناوین علمی و فن‌آورانه به منظور توسعه محصولات، پروسه‌ها و خدمات ارزشمند و جدید.
این بخش با برقراری ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز علمی سعی در بهبود محصولات و خدمات و یا حل مشکلات خود از طریق نخبگان علمی می‌کند. بنابراین نخبگان دانشگاهی اعم از اساتید و دانشجویان می‌دانند که در حال حاضر صنعت آنها نیازمند چه نوع فن آوری‌ای می‌باشد که این امر باعث می‌شود تحقیقات خود را به آن سو ببرند. در تمام دانشگاه‌های دنیا هم ماحصل یک کار علمی تبدیل به یک مقاله می‌شود. موسسات علمی از جمله ISI نیز با چاپ این مقالات هم پیشرفت‌های جدید را معرفی کرده و هم درآمد زایی می‌کنند. حال در یک کشور در حال توسعه از جمله ایران با رویکرد غلط در ارزش‌دهی به اعتبار علمی قشر نخبه، اساتید و نخبگان دانشگاهی بدون آگاهی از نیاز صنعت داخلی، همسو با موسسات علمی بین‌المللی از جمله ISI شده و پژوهش‌های علمی خود را به سمتی می‌برند که در حال حاضر صنعت داخلی به عناوین مختلفی از جمله عقب بودن از صنعت کشورهای توسعه یافته، اصلا به آنها نیازمند نیست.
این رویکرد غلط هیچ منفعتی برای صنعت داخلی کشور ندارد و تنها باعث کمک به جامعه علمی بین‌الملل می‌شود. برای نمونه رهبر معظم انقلاب در دیدار اساتید دانشگاه فرمودند : نكتهاى را كه بعضى از دوستان در اينجا گفتند، مورد تأكيد بنده است، كه پژوهش اولا مورد اهتمام قرار بگيرد، ثانياً سمت و سوى پرداختن به نيازهاى كشور را پيدا كند. يعنى حقيقتاً پژوهش هایى بكنيم كه مورد نياز ماست. من بارها هم در شوراى عالى انقلاب فرهنگى به آن دوستان عرض كردهام، هم شايد اينجا گفتهام ما ملاك پيشرفت علمىمان را درج مقالات در مجلات ISI نبايد قرار بدهيم. ما نمىدانيم آنچه كه پيشنهاد مىشود، تشويق مىشود، برايش، آن مقالهنويس احترام مىشود، دقيقاً همان چيزى باشد كه كشور ما به آن احتياج دارد. ما خودمان بايد مشخص كنيم كه در باره چى مقاله مىنويسيم، درباره چى تحقيق مىكنيم. البته انعكاس در مجامع جهانى لازم است، ضرورى است؛ و انعكاس هم پيدا خواهد كرد. مقصود اين است كه ما پژوهش را تابع نياز خودمان قرار بدهيم. (بیانات در جمع دانشگاهیان – شهریور 1388)
با وجود اینکه رهبر معظم انقلاب در حدود 9 سال پیش این موضوع را گوشزد نمودند اما شورای عالی انقلاب فرهنگی و در کنار آن وزارت علوم اهتمامی به این کار نورزیدند که نتیجه آن افزایش بی‌سابقه و نا معقول مقالات علمی خارجی در سال‌های اخیر شده است. مقالاتی که خلا علمی و به تبع آن خلأ صنعتی کشور را نمی‌تواند پر نماید.
مسئله اساسی اینجاست که جامعه علمی کشور اعتماد به نفس کافی در خود نمی‌بیند و ارزش‌ها و ملاک‌های تبیین شده از سوی جامعه علمی بین‌المللی را مد نظر قرار داده و داوری‌ها را به آنها سپرده است. همین امر باعث آن می‌شود که دانشگاه از صنعت فاصله زیادی بگیرد و علم تولیدی در آن هیچ کمکی به مشکلات در صنعت کشور نکند. راه برون رفت از این معضل آن است که سیاست وزارت علوم در این باب به کل تغییر یابد و از پتانسیل داخلی استفاده شود. .بعضی از این سیاست‌های تغییر یافته می‌تواند به شرح ذیل باشد:
1- از اساتید به نام و مطرح در هر رشته استفاده و داوری مقالات داخلی به آنها سپرده شود. اساتیدی که مقالات آنها در مجلات مختلف خارجی چاپ می‌شود حتما می‌توانند مشکلات داخلی و صنعتی را نیز حل کنند و برای آنها راه‌حل پیشنهاد دهند. همچنین اینکه اساتید مطرح دانشگاه‌ها از مشکلات کشور در حوزه تخصصی خود بسیار واقف‌تر از داوران مجلات خارجی هستند.
2- اعطای امتیازات بسیار بالاتر برای ارائه مقالات داخلی و حذف امتیاز برای مقالات خارجی که نتیجه آن این است که جامعه علمی به سمت حل مشکلات داخلی سوق داده می‌شود.
از مهم‌ترین دستاورد‌های تغییر این سیاست، افزایش اعتماد بخش صنعتی به توان اساتید و نخبگان داخلی است که رفع بسیاری از مشکلات کشور در زمینه‌های فن آوری ، علمی و صنعتی را در پی دارد و می‌تواند رفته رفته وابستگی کشورمان به صنعت کشورهای خارجی کاهش یابد.
* محمدرضا سرداری نژاد
دانشجوی مهندسی لیزر