آرش فهیم
بررسی و مطالعه تاريخ سينماي ايران اغلب با دریغ و تلخی همراه است؛ درحالي كه يكي از رسالت‌های  سينما در همه جای جهان ، بازتوليد فرهنگ و آرمان‌های جوامع است، در كشور ما اوضاع به گونه‌اي ديگر رقم خورده است. يكي از جلوه‌های اين واقعيت ناگوار را می‌توان بي تفاوتي هنر هفتم ايران - به ويژه در دو دهه اخير- در قبال بسياري از افتخارات و درخشش‌های  تاريخي و ملي ديد.
نمونه قابل بحث، عدم تولید حتی یک فیلم درباره «فتح خرمشهر». این پیروزی نه يك حادثه، كه يك نماد تاريخي و انساني است؛ براي نخستين بار در تاريخ معاصرمان، ايران وارد يك جنگ نابرابر و همه‌جانبه شد و اجازه نداد ذره‌اي از خاك سرزمين‌مان ‌اشغال شود. فتح خرمشهر، پاياني بود بر صدها سال به يغما رفتن خاك اين كشور كه به واسطه حماقت و خيانت شاهان بي‌لياقت بر تاريخ ما تحميل شد. حتي رژيم استبدادي- استعماري پهلوي نيز با همه ادعاهای قدرت نظامی اما بخش‌هایی از کشورمان را به راحتی واگذار کردند. رضاشاه، تحت معاهده سعدآباد بخش‌هایی از شرق کشور در بلوچستان، کوه‌های آرارات در شمال غربی و بخشی از اروند رود در جنوب غربی را از ایران جدا کرد. محمدرضاشاه نیز بحرین را در قامت یکی از استان‌های ایران به انگلیس سپرد. هرچند وطن فروشان می‌خواستند خرمشهر را نيز حراج كنند؛ اما اين بار ملتي كه با دم مسيحايي امام خميني(ره) زنده شده بود، با تكيه بر توانمندي‌ها و ايمان خود، تاريخ را تغيير داد و به اين ترتيب، سوم خرداد، روزي شد به وسعت همه تاريخ و خرمشهر، شهري شد به بزرگي يك ملت.
با اين حال سينمای ما از این نقطه از تاريخ كشورمان كه مبدأ پيروزي ما و شكست استكبار محسوب می‌شود، بي تفاوت عبور كرده است.
با مروری بر واکنش سینمای ایران به موضوع خرمشهر می‌توان دید که عرصه مستند در مقايسه با سينماي داستاني، زودتر به اين موضوع روي آورد. البته به دليل اين كه آرشيو فيلم‌های  مستند جنگ، دقيق و كامل نيست، اطلاع زيادي درباره كم و كيف تمام مستندهايي كه درباره خرمشهر ساخته شده‌اند در دست نيست؛ اما چند نمونه را می‌توان شرح داد. در اين ميان مجموعه «روايت فتح» همچنان كه سهمي عمده در توليد مستند درباره دفاع مقدس دارد، در زمينه پرداختن به خرمشهر نيز پيشرو بوده است. اين گروه كه آن زمان شهيد سيدمرتضي آويني سرپرستي‌اش را برعهده داشت، اولين آثار تصويري درباره‌ اشغال و سقوط خرمشهر را توليد كردند، «فتح خون»، عنوان مستندي سه قسمتي بود كه در سال 1359 خلق شد. آن زمان، خرمشهر هنوز در حال مقاومت بود و به طور كامل به ‌اشغال دشمن در نيامده بود. (به قول شهيد آويني، خرمشهر هنوز خونين شهر نشده بود) فيلم بعدي را هم همين گروه و همان هنرمندان با عنوان «حقيقت» در 11 قسمت ساختند كه به بررسي سقوط خرمشهر می‌پردازد. از ديگر فيلم‌های مستندي كه درباره خرمشهر ساخته شده است، می‌توان به «پل آزادي» به كارگرداني «مهدي مدني» ‌اشاره كرد كه در سال 1362 ساخته شد و در رديف اولين فيلم‌ها با اين موضوع قرار گرفت. «كربلاي 5» هم عنوان مستندي با اين موضوع است كه توسط «سيدعليرضا سجادپور» ساخته شده است. «جواد شمقدري» هم «پل پيروزي» را در مورد عمليات بيت‌المقدس ساخته و از معدود آثاري محسوب می‌شود كه در حوزه مستند، به برخي از ابعاد آزادسازي خرمشهر پرداخته است. «از آزادی تا آبادی» به کارگردان محمد دیندار هم جدیدترین مستند تولید شده درباره خرمشهر است که هم به حوادث فتح خرمشهر پرداخته و هم مسئله مهم بازسازی این شهر مظلوم را هدف کنکاش قرار داده است.
سينماي داستاني، ديرتر به اين موضوع روي آورد. اولين مورد، «بلمي به سوي ساحل» به كارگرداني مرحوم «رسول ملاقلي پور» است. اين فيلم در سال 1364 ساخته شد و روايت مقابله يكي از گردان‌های  سپاه پاسداران انقلاب اسلامي با عراقي‌ها در خرمشهر را به تصوير كشيده است. «حريم مهرورزي» نيز به كارگرداني «ناصر غلامرضايي» به جنگ زدگان خرمشهر و زندگي آنها در تهران می‌پردازد؛ فيلمي كه در سال 1365 ساخته شد و از اولين آثار با موضوع مورد بحث محسوب می‌شود. ساير فيلم‌ها، پس از جنگ و در دهه‌های  70 و 80 ساخته شدند. «كيميا»، «سرزمين خورشيد» و «دوئل» سه فيلمي هستند كه «احمدرضا درويش» با اين موضوع به نام خودش ثبت كرده است. هر سه نيز به‌ اشغال خرمشهر و مقاومت مردم آن شهر مربوط می‌شوند.
در سال‌های  اخير، نيز چند فيلم در اين زمينه ساخته شده است؛ يكي «روز سوم» به كارگرداني «محمدحسين لطيفي» است كه داستاني پر تعليق و مهيج را از مقاومت مردم خرمشهر و ‌اشغال آن شهر روايت می‌كند. فيلم «كودك و فرشته» به كارگرداني «مسعود نقاش زاده» نيز از ديگر فيلم‌های  ساخته شده درباره خرمشهر است كه در اين مورد نيز، موضوع اصلي، سقوط و‌اشغال اين شهر و مقاومت‌های است كه مردم آن در مقابل دشمن انجام دادند. «مجتبي راعي» هم در فيلم اخير خود يعني «عصر روز دهم» گوشه چشمي به موضوع خرمشهر داشته است. اين فيلم البته به عراق ‌اشغال شده و عزاداري تاسوعا و عاشورا در كربلا می‌پردازد؛ اما شروع قصه فيلم از خرمشهر است. فيلم «سفر سرخ» به كارگرداني «حميد فرخ نژاد» هم ازجمله فيلم‌های است كه درباره سقوط خرمشهر ساخته شده است. هرچند كه اين فيلم، هم در ساختار و هم در مضمون، يك فيلم ضعيف محسوب می‌شود. فيلم «شب واقعه» به كارگرداني «شهريار اسدي» كه به روايت از جان‌گذشتگي شهيد «دريا قلي سوراني» می‌پردازد نيز نيم نگاهي به ماجراي‌اشغال خرمشهر و يورش سربازان صدام به آبادان دارد. همچنین فیلم «بزرگمرد کوچک» به کارگردانی صادق صادق دقیقی با تمرکز بر شخصیت شهید بهنام محمدی، به سقوط خرمشهر می پردازد.
اين چكيده نشان می‌دهد كه درباره‌اشغال و سقوط خرمشهر تعدادی فیلم ساخته شده است. اما آنچه به عنوان يك حلقه مفقوده در كل سينماي ايران و به طور خاص در حوزه سينماي دفاع مقدس و به شكل اخص در زمينه خرمشهر قابل نقد است، فقدان به تصوير كشيدن آزادسازي اين شهر است. البته بخشي از مشكل هم از آنجا ناشي می‌شود كه آزادسازي خرمشهر صرفاً به عنوان يك واقعه تاريخي پنداشته می‌شود، درحالي كه اين موضوع يك منبع الهام‌بخش و نوعي تجلي حقيقت درباره بزرگي يك ملت و فرهنگش است. با نگاهي عميق‌تر می‌توان ايستادگي كشورمان در مقابل تندبادهاي بعدي را هم متكي به همين فتح شناخت. اگر هم بخواهيم در آينده از ساير موانع پيش رو بگذريم، چاره‌اي نداريم جز اينكه به طور دائم به آن دوران مراجعه كنيم؛ هم امروز را به آن گذشته درخشان متصل كنيم و هم درخشش آن دوران را براي شرايط كنوني باز تعريف كنيم. اتفاقاً بهترين وسيله براي بازتوليد موقعيت‌های  گذشته و آينده در زمان حال، سينما است. به خصوص اينكه امروز نيز جبهه‌های مبارزه جديدي در مقابل جامعه ما ايجاد شده و اكنون نيز درحال دفاع هستيم.
اين درحالي است كه ساير كشورهاي صاحب صنعت سينما در دنيا، به شدت در زمينه فتوحات نظامي خود فعاليت می‌كنند. حتي تجاوزگری‌های خود را نيز نوعي حماسه جلوه می‌دهند. مثل ده‌ها فیلمی که طی دو دهه اخیر درباره جنگ در عراق و افغانستان ساخته‌اند. حتی در برخی فیلم‌ها نیز شکست‌های خود را پیروزی و حماسه نشان داده‌اند. مثل «دانکرک»
خلأ موضوعات مهم تاريخي در قالب‌های دراماتیک، ازجمله فیلم سینمایی یا سریال، خسارت‌های فرهنگي فراوان و متعاقب آن خسران‌های  اجتماعي و سياسي و اقتصادي بسياري را در پي دارد. نسلی که از تاریخ پیروزی‌ها، فتوحات و قهرمانان ملی خود جدا شود، همچون درختی خواهد شد که ریشه‌هایش سست هستند و در برابر هر تندبادی فروخواهد افتاد.
ضمن اينكه موضوعي چون فتح خرمشهر قابليت‌های  بسياري دارد و می‌تواند منبع تغذيه مناسبي براي تقويت سينماي ما شود. فتح خرمشهر، شايد تنها موضوعي باشد كه عشق، حماسه، شجاعت، كشمكش، تضاد و تخاصم، ماوراءالطبيعه، تعليق، قهرمان، درام، تراژدي و در نهايت شادي و شكوه را با هم دارد.