فریده شریفی

 بلایای طبیعی همواره کره زمین را تحت تأثیر قرار داده و سبب وارد آمدن آسیب‌های جبران‌ناپذیری به مردم می‌شود تا جایی که وضعیتی فاجعه‌انگیز ایجاد کرده و مردم را به رنج و سختی و درماندگی می‌اندازند.
عدم آگاهی برای مقابله با عواقب حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی و عدم پیشگیری به موقع از این حوادث کشورها را با آسیب‌ها و ضررهای جدی در مقابل ارکان اقتصادی، اجتماعی و محیطی مواجه می‌سازد به خصوص در کشورهایی که میزان بارندگی‌های شدید و طغیان فصلی رودخانه‌ها زمینه‌ساز وقوع سیل‌های خانمان‌برانداز و جانکاه می‌شود.
به همین دلیل همه جوامع نیاز به مدیریت بحران و اتخاذ تصمیم‌گیری‌های سریع و به موقع برای مقابله با حوادث غیر مترقبه دارند.
کشور ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند زلزله هیمالیا، موقعیت جغرافیایی خاص، داشتن طبیعتی ناهمگون و آب و هوایی متنوع همواره گرفتار بلایای طبیعی بوده است. به همین دلیل با مدیریت صحیح بحران می‌توان راه‌های مناسبی برای جلوگیری از وقوع حوادث محیطی به کار بست و خسارات مالی و تلفات انسانی را به حداقل رساند.
بلایای طبیعی چیست؟
کارشناسان محیط‌زیست معتقدند حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی به حوادثی گفته می‌شود که در طبیعت وضعیتی فاجعه‌انگیز ایجاد کنند به نحوی که شیرازه زندگی روزمره مردم از هم گسیخته شود و مردم به غذا، پوشاک، سرپناه و مراقبت‌های بهداشتی و سایر ضروریات زندگی محتاج گردند.
هر یک از عناصر جوی به تنهایی می‌تواند بلایای مهمی مانند افزایش دما و گرمازدگی، سرعت‌های زیاد باد، وقوع توفان، بارش‌های تندری، وقوع تگرگ، یخبندان، سرمازدگی و... را ایجاد کند اما به این پدیده‌ها بلایای طبیعی نمی‌گویند، حوادثی مانند سیل و زلزله که خسارات مالی و جانی فراوانی ایجاد می‌کنند و باعث مرگ و میرهای دهشتناکی می‌شوند بلایای طبیعی محسوب می‌شوند.
«مجتبی هوشمند» کارشناس کشاورزی گرایش آب در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان حوادث غیرمترقبه را زاییده پدیده‌های طبیعی می‌داند که براثر تغییرات جوی در پوسته کره زمین رخ می‌دهند و همه ساله علاوه بر خسارات فراوان منجر به مرگ و میر فراوان در جهان نیز می‌شوند.
به گفته این کارشناس، پدیده‌های ویرانگری نظیر زمین لرزه، جاری شدن سیل، فوران آتشفشان باعث از هم پاشیدگی خانواده‌ها، بی‌خانمانی افراد، سوء تغذیه، بیکاری، مهاجرت و مشکلات زیادی می‌شود که شالوده زندگی بشر را با خطر مواجه می‌سازد و باید با تصمیم‌گیری و مدیریت مناسب از وقوع آنها پیشگیری و یا در جهت مقابله با پیامدهای آنها تلاش کرد.
وی اضافه می‌کند: «انسان‌ها نقش زیادی در وقوع حوادث طبیعی ندارند، مثلاً زلزله ناشی از حرکت لایه‌های زیرین زمین است و یا سیل که ناشی از تغییرات جوی و بارش‌های فراوان و حرکت توده‌های عظیم گل و لای در سطح زمین است. اما آنچه که حوادث طبیعی را به بحران مبدل می‌سازد عدم آمادگی انسان‌ها است چرا که در صورت آماده نبودن و عدم پیش‌بینی‌های لازم این حوادث می‌تواند به فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر تبدیل شود. در حالی که حوادث طبیعی را می‌توان ابتدا با پیش‌بینی به موقع و اقدامات لازم و برنامه‌ریزی شده مهار کرد.
براساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان ملل متحد در مدت 25 سال در جهان 1358 سیل مهم رخ داده که از این سیل‌ها  میلیون‌ها نفر آسیب دیده‌اند. به عبارتی دیگر از هر پنج نفر از ساکنین کره زمین یک نفر از سیل آسیب دیده است.
در سال‌های اخیر بی‌نظمی‌های اقلیمی در کشور ما زیاد شده به نحوی که به طور بی‌سابقه‌ای در روزهای بهار در برخی از شهرها برف و باران سنگین مشاهده شده است.
کارشناسان اقلیمی خسارت سالیانه سیل در ایران را حدود 40 هزار میلیارد برآورد کرده‌اند که به زیرساخت‌های شهری و روستایی وارد آمده است.
اهمیت بلایای طبیعی تا بدان حد است که سازمان‌های بشردوستانه و مجامع بین‌المللی موظف شده‌اند که بررسی‌های لازم را برای پیشگیری از این حوادث به عمل آورند و در هنگام وقوع این حوادث مسئول و پاسخگو باشند.
آمارها سخن می‌گویند
آمارها نشان می‌دهد که حدود 90 درصد از بلایای طبیعی که در جهان رخ می‌دهند در ارتباط با عوامل اقلیمی است که در برخی از مناطق جهان این موضوع به 100 درصد می‌رسد.
هر ساله بلایای طبیعی از جمله زمین لرزه، سیل، طوفان، رانش زمین، آتشفشان و... مناطق مختلف جهان را دچار مصیبت و انسان‌ها را گرفتار می‌سازد.
براساس آمار در 40 سال گذشته حدود 4 میلیون نفر در اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست داده‌اند و بیش از سه میلیارد و 200 میلیون نفر مصدوم، بی‌خانمان و یا به نقاط دیگر جهان مهاجرت کرده‌اند.
طبق تحقیقات علمی، به ازای هر انسان که در اثر وقوع بلایای طبیعی قربانی می‌شود جان 3000 انسان دیگر در معرض خطر قرار می‌گیرد. بلایای طبیعی در کشورهای فقیر به مراتب بیشتر است چرا که زیرساخت‌های شهری و روستایی در این کشورها مقاوم و مطمئن نیستند و امکانات زندگی در این کشورها برای مردم در سطح بسیار پایینی قرار گرفته است.
براساس تحقیقات صورت گرفته بیش از 3000 مورد خسارات جانی براثر بلایا در کشورهای فقیر صورت می‌گیرد در حالی که این رقم برای کشورهای ثروتمند از 500 مورد تجاوز نمی‌کند.
زمین لرزه‌ای که با قدرت 6 یا 7 ریشتر در کشوری مانند ژاپن رخ می‌دهد و تنها تعداد کمی زخمی بر جا می‌گذارد اگر در کشوری مثل بنگلادش یا سری‌لانکا و دیگر کشورهای آسیای شرقی رخ دهد صدها و هزاران قربانی برجا می‌گذارد.
هرچند قربانی شدن میلیون‌ها انسان فاجعه‌ای اسفبار است اما ضررهای اقتصادی و پیامدهای زیست‌محیطی که بلایای طبیعی برجا می‌گذارد‌نیز قابل تعمق و تامل است.
کارشناسان خسارات اقتصادی سالانه مرتبط با بلایای طبیعی در جهان را در حدود 50 تا 100 میلیارد دلار برآورد کرده‌اند. بر این اساس بیشترین خسارت اقتصادی ناشی از تمرکز فقر است. اصولا بلایای طبیعی باعث کاهش تولید سرانه ملی کشورها و در نتیجه کاهش درآمد سرانه می‌شوند که پیامد آنها فقر است.
آمارهای ارائه شده درباره خسارات جانی و مالی در کشورهای مختلف یکسان نیست اما همین آمارها نشان می‌دهد که بلایای طبیعی در همه کشورها چه توسعه یافته و چه در حال توسعه در حال افزایش است و پیشگیری و مقابله با آنها باید در راس برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌های مسئولان کشورها قرار بگیرد.
چگونه بحران را مدیریت کنیم؟
برای پیشگیری از وقوع یا کاهش اثرات طبیعی علاوه بر مباحث فنی با مدیریت بحران و برنامه‌ریزی چگونگی مقابله با بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی نیز مواجه هستیم و اگر مشکلات و مسائل احتمالی ناشی از بحران پیش‌بینی نگردند هزینه بازسازی و ترمیم صدمات ناشی از بحران بالا خواهند بود.
مهندس «حمید زرسازی» کارشناس عمران در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به توضیح مدیریت بحران می‌پردازد و می‌گوید: «مدیریت بحران علمی است که به برنامه‌ریزی، سازماندهی و هدایت بحران‌های مختلف می‌پردازد. خواه این بحران‌ها ساخت انسان باشند مانند بحران‌های اجتماعی، اقتصادی، جنگ و... و یا بحران‌های طبیعی باشند مثل زلزله و سیل که انسان در آنها دخالتی ندارد.»
وی اضافه می‌کند: «از طریق برنامه‌ریزی مناسب و مدیریت بحران می‌توان حوادث غیرمترقبه و بلایای طبیعی را پیشگیری و مهار کرد. به همین دلیل علم مدیریت بحران از جمله علوم لازم و ضروری است که در هر جامعه‌ای باید به آن اهمیت کافی داده شود.»
به گفته این کارشناس عمران از جمله مسائلی که در مدیریت بحران باید رعایت شود برنامه‌ریزی در مرحله آمادگی پیش از بحران است. این کاری است که همه کشورها از عهده‌اش برمی‌آیند زیرا اقدامات مربوط به آمادگی مقابله با بلایای طبیعی را معمولا بدون سرمایه‌گذاری هنگفت در مقایسه با ترمیم خسارات پس از وقوع بلایای طبیعی می‌توان به مرحله اجرا درآورد. اگر کلیه نهادهای دولتی، مسئولان و مردم برای وقوع بحران آمادگی داشته باشند و افراد از آموزش و تمرین کافی برخوردار باشند شانس موفقیت بیشتری در اداره بحران وجود خواهد داشت، تجربه بحران‌های گذشته نیز می‌تواند مورد استفاده مسئولان و افراد قرار گیرد و هنگام بروز حادثه از شتابزدگی و دستپاچگی دوری شود و با آمادگی کافی با عواقب و پیامدهای بحران مقابله شود.»
وی به حادثه تاسفبار سیل در برخی از استان‌های ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: «با انجام برخی از کارهای عمرانی می‌توان به راحتی از وقوع چنین حوادث ناگواری جلوگیری کرد. به طور مثال مدیریت اصولی و حفاظت از خاک، جنگل‌ها و مراتع، ایجاد حریم امن و زیرساخت‌های مطمئن در حاشیه رودخانه‌ها، ساخت سدهای مقاوم و مناسب در نقاط پربارش و سیل‌خیز و... از جمله اقداماتی است که می‌تواند جلوی شدت سیلاب را بگیرد و خسارات و تلفات ناشی از سیل را به حداقل برساند.»
«محمدعلی فتاحی اردکانی» مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگل‌ها و مراتع درباره سیل اخیر در ایران می‌گوید: «آنچه در سیل اخیر آذربایجان خسارت‌ها را تشدید کرد بی‌توجهی به مقوله مدیریت سیلاب شهری و طراحی نادرست اطراف رودخانه‌ها بدون حریم آنها است و این در حالی است که در ایران قدیم حتی اسامی که بر روی رودخانه‌ها و دره‌ها و مناطق مختلف ایران گذاشته می‌شد برگرفته از ویژگی‌های جغرافیای طبیعی و زمین‌شناسی این مناطق بود و بسیار هوشمندانه نسل‌های بعدی را نسبت به بحرانی بودن شرایط این مناطق آگاه می‌کرد. به طور مثال روستای سیجان که در سال گذشته سیل آمد و ده‌ها نفر در این روستا کشته شدند یعنی «30 جان» و چون در گذشته یک بار سیل در این منطقه جان 30 نفر را گرفته، این‌گونه نامگذاری شد، اما بعدها بی‌توجه به این نام و شرایط خاص منطقه بستر رودخانه‌ها تصرف می‌شود، ویلاسازی می‌شود و حادثه سیلاب تکرار می‌گردد.
یا مثلا رودخانه گلاب‌دره قبلا خلاب‌دره نامیده می‌شد یعنی رودخانه وحشی که هر از گاهی دیوانه‌وار طغیان می‌کند و در زمان ناصرالدین شاه اسمش را تغییر دادند، همین رودخانه بود که در سال 1366 سیل بزرگ تجریش را باعث شد.»